विपद्ले नफेरेको मति

०७२ वैशाख १२ को दिन ११.५६ मा भूकम्प जाँदा म काठमाडौं–पोखरा याक्राका त्रममा खैरेनीटार नजिक पुगेको थिएँ । काठमाडौँ र गोरखामा रहेका परिवारसँग सम्पर्क गर्न खोज्दा टेलिफोनमा नेटवर्क नै नआएपछि मुटु हल्लिने क्रम बढ्दै थियो । झन्डै पोखरा पुग्ने बेला मोबाइल इन्टरनेट चलाएर सामाजिक सञ्जाल हेर्दा कसैले पोस्ट गरेको पढ्छु– गोरखाको बारपाक केन्द्र बनाएर गएको भूकम्पले देशभर विपद् !

बारपाकबाट केही घण्टाको दूरीमा छ घर, गोरखा पन्द्रुङमा । बाआमा उतै ओतिएका । भूकम्पको केन्द्र–घर नजिकै । प्रलयकारी खबरका लागि तयार हुँदै बारम्बार प्रयासपछि काठमाडौँमा सम्पर्कमा आएको भाइले भन्यो– काठमाडौंमा त सबै ठीक छ, घरतिर पो के सुन्नपर्ने हो !

कैयन्पटक प्रयास गर्दासमेत गोरखा गाउँमा रहेका कसैसँग पनि सम्पर्क गर्न सकिएन । त्यहीबेला महसुस भयो, केही लाख मानिसले मोबाइल दाब्नासाथ गञ्जागोलमा फस्ने हाम्रो टेलिफोन क्षमता । अबेर फोन आयो बाको– हामी सबै ठीक छम् । गाउँमा कसैलाई केही भएको छैन । घरचाहिँ पूरै भत्कियो । गाउँमा सबैजसो घर भत्किएको छ ।

भोलिपल्ट बिहानै पूर्वयोजनालाई थाती राखेर गोरखा फर्किन खोज्दा सार्वजनिक सवारी साधन त परै जाओस् कोही ट्याक्सीवाला पनि तयार भएनन् राजमार्गमा गुडेर गोरखा मोडिन । धेरै चालकसँग बनिबनाउ जवाफ थियो– सडक ठाउँठाउँमा चिरा परेको छ । पहरा खसेर सडक पुरिएको छ । एम्बुलेन्स नै जान सकेको छैन । काठमाडौँ जाने सडकै चिरा परेर कति गाडी फसेको छ ।

सधैंजसो पोखरा जाँदा चढ्ने गरेको ट्याक्सी चालक चित्र गुरुङ । जहाँसम्म जान्छ लगिदिन्छु भनेर कस्सिएका चित्रसँग राजमार्गमा बत्तिँदै गोरखाबजार पुग्दासम्म पनि सडकमा कुनै समस्या नदेखिएपछि उनै चित्रले भने– ठाउँठाउँमा पुलिस छ । मानिसलाई राजमार्ग नै ध्वस्त भयो भन्ने परेको छ । कमसेकम आन्तरिक सञ्चारबाट राजमार्गको अवस्था बुझेर चालकहरूसम्म सूचना ल्याउन सकेको भए, मानिसले बिचल्ली पर्नुपर्ने त थिएन !

सदरमुकाम पुगेपछि केही सूचना छ कि भनी प्रशासनतिर मोडिएको, प्रमुख जिल्ला अधिकारी आफैं ओहो ! तपाईं कसरी आइपुग्नुभयो ? सडक गाडी चल्न सक्ने अवस्थामै छ ? पो भन्छन् । गाउँतिरको क्षतिबारे आफूहरूकहाँ कुनै सूचना आइनपुगेको र प्रहरीको स्थानीय टोली अपुग भएकाले जिल्लाबाट सूचना संकलनका लागि सुरक्षाकर्मीको टोली परिचालित गर्न लागेको जानकारी पाएपछि सदरमुकाममा बसिरहनुको कुनै अर्थ थिएन । प्रसंगवश, विपद्का दिनमा सबैभन्दा प्रशंसनीय नेतृत्व क्षमता देखाउनेमा तिनै सैनिक, प्रहरी र चालकहरू थिए ।

सदरमुकामभरि चहार्दा भेटिएको एउटा खुला पसलमा केही थान पाल किनेर गाउँको बाटो तताउँदा ४ घण्टाको बाटोभर एकजना पनि यात्रु भेटिएनन् । स्थानीयहरू भत्किएको घरछेउ के गर्ने, कसो गर्ने मेसो नपाएर अलपत्रिएका देखिन्थे । बाटोमा हिँडेको नयाँ मान्छे राहतको खुटखबर लिएर पो आएको हो कि भन्ने आसमा ती भन्थे– भैंचालो गएपछि यो बाटो हिँड्ने तपाईं नै पहिलो नयाँ मान्छे हो, केही छ कि खबर ?

तिनलाई–‘गाउँमा शिक्षक, स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरूको टोली बनाएर मान्छे र भत्किएका घरहरूको अवस्थाको लागत तयार गर्दै गर्नुभयो भने काम गर्न सजिलो पर्ला । सबैभन्दा असजिलो अवस्था भोगेका, परिवारका सदस्य गुमाएका या घाइते भएकाहरूलाई सहयोगको प्राथमिकतामा राख्नुपर्ला ।

सरकारले विस्तारै सहयोगको घोषणा गर्ला नि’ भन्नेबाहेक मैले तत्काल गर्न सक्ने केही थिएन । त्यसले प्रश्न उठायो मनमा– अरू बेला वन, खानेपानी, सडक उपभोक्ता, क्लब भनेर विभिन्न समितिमा भाग खोज्दै नेतृत्व लिएकाहरू कहाँ हराए गाउँबाट ? विपद्को बेला त्यसलाई कसरी सम्हाल्ने, कसरी सामना गर्ने भन्ने प्राथमिक शिक्षाको कति अभाव र महत्व छ हाम्रो जस्तो देशमा !

विभिन्न संघ/संस्थामा नेतृत्वका लागि लडभीड गर्नेहरू विपद्का दिनमा बेपत्ता भए । यति लाख र उति लाख सदस्य छ भनेर दाबी गर्ने पार्टीहरूको जम्माजम्मी राष्ट्रिय क्षमता भूकम्पले नांगेझार पारिदियो । नेपाल नै सखाप भयो भन्ने शैलीमा भएका बाहिरी प्रचारको तथ्यपूर्ण जवाफ दिन नसक्दा आजसम्म पर्यटन क्षेत्र उठ्न सकेको छैन । नेपाल नै ‘कोल्याप्स’ भयो भने जसरी उठाइएको पैसा कसले कहाँ लग्यो, कसले कति उठायो कसैलाई हिसाब देखाउनुनपर्ने मनपरी अवस्था देखियो ।

उमेरले गलाउँदै लगेका बाआमाहरू मात्रै बस्ने गाउँमा सबैभन्दा पहिले पुगेपछि उनीहरूलाई त्यसै ढाडस मिलेजस्तो भएछ । त्यसले सिकायो अप्ठेरो समयमा उमेर भएका छोराछोरी आफू नजिक भइदिए मात्रै पनि बाआमालाई धेरै भर हुने रहेछ ।

अर्को दिन स्थानीय शिक्षक, राजनीतिकर्मी, रैथाने भेला पालेर क्षति भएका घरको अवस्था र तिनको लगत तयार गर्न समिति बनाएपछि अन्य गाउँमा जान झोला कस्छु । ताकु, लाकुरीबोट हुँदै बारपाक पुग्दासम्म मनको अत्यासले चिमोट्दै जान्छ । जहाँ घरहरू पूरैजसो ढलेका छन् । कैयन् परिवारले आफन्त गुमाएका छन् ।

सदरमुकाम, चितवन या नजिकका शहरमा बस्ने बारपाकी तन्नेरीहरू बाइकमा एकादुएक फर्किएका रहेछन् । उनीहरूसँग पनि स्थानीय तवरमा समिति बनाएर मृतक, घाइते, घरहरूको विवरण तयार गर्ने सल्लाह गरेर स्वाँरा हुँदै गाउँ फर्कंदासम्म गाविस सचिवको अत्तोपत्तो छैन । जो पठाइएका थिए स्थानीय प्रतिनिधिको अभावमा पूरै गाउँ सम्हाल्न । त्यही दिन लाग्यो, गाउँमा स्थानीय निर्वाचित प्रतिनिधि मात्रै भइदिएको भए ! तल्लो तहसम्म स्थानीय सरकारको सञ्जाल भएको भए !

त्यसलगत्तै सुरु भयो, राहतको लिगलिगे दौड । आकाशमा हेलिकप्टरको ताँती । जमिनमा राहत बोकेका गाडीहरूको लस्कर । कसलाई राहत दिनुपर्ने, को आफैं अरूलाई राहत दिनसक्ने अवस्थामा छ, बेहिसाब । खेतीपाती नै छाडेर राहत थाप्न दौडधुप । राहत थापेको चामल र चिउराले कटेरो भरिएपछि खेती गर्न छाडेर तास खेलेर समय गुजार्ने विकृति । त्यही बीचमा पनि राज्यले हेर्न नभ्याएका अदनाहरू ।

काठमाडौंमा तीनवटा घर भएकाहरूसमेत दौडिएका छन्, गाउँमा राहत पाउनेमा नाम लेखाउन । तीन पुस्तादेखि ऐलानी जमिनमा बसेकी मेरो गाउँकी दिदी सेती तामाङ भने लालपुर्जा भएको जमिन देखाउन नसक्दा छुटेकी छन् राहत सूचीबाट । उनी बिहे गरेर गएकी थिइन् अर्को गाउँमा । श्रीमान् अर्की श्रीमती लिएर बेपत्ता भए, उनी र बच्चाहरूलाई बिजोग बनाएर । न बिहे दर्ता छ, न श्रीमान्को नै कुनै पूर्जावाल जमिन । फर्किइन् उनी माइतमै र बसेकी थिइन् डेढ दशकदेखि ।

सेती दिदीले घर बनाउन पाउने भए, उनको नाममा घर बनाउने जमिन पास गरेर दिन तयार हाम्रै सामुन्ने बिहे गरेर गएको गाविसबाट उनले राहत नबुझेको कागज बनाएर ल्याउनुपर्ने सर्त । उताबाट सगोलको परिवारले राहत बुझिसकेकाले कागज दिन नसक्ने अड्को । सदरमुकामदेखि काठमाडौंसम्म घर भएकाहरूले राहतमाथि राहत पाउँदा सुकुम्बासी सेती तामाङको परिवार फेरि पनि घरबारविहीन ।

हामीले १९९० माघ २ को भूकम्पबाट चेतेको भए २०७२ को भूकम्पपछिका दिनमा रानो हराएको मौरीको हालत बेहोर्नुपर्ने थिएन । राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणले वेबसाइटमा अद्यावधिक गराएको सूचनाअनुसार ८७९० मृत्यु, २२३०० घाइते र ५०१५०८ लाख घर, विद्यालय, मन्दिर, गुम्बा, पुरातात्त्विक भवनहरू भत्किएको बारपाक भूकम्पपछि काठमाडौं विमानस्थलमा विदेशी विमान र सैनिकको लर्को लाग्दासमेत तिनी कसरी एकाएक काठमाडौं ओर्लिए, हाम्रो आवश्यकता के हो भन्नेमै रनभुल्ल पर्नु पर्थेन ।

नब्बे सालको त परै जाओस् बहत्तर सालको विपद्को दुःखबाट चेतेको भए, निर्वाचित स्थानीय सरकारलाई विश्वासमा लिएर एकद्वार प्रणालीमार्फत जनतामा पुग्ने प्रयास गरिएको भए बारा, पर्साको हुरी प्रभावितहरूलाई पाँच जना नेताले समाएर एक बोरा चामल दिएको फोटो हामीले हेरिबस्नुपर्ने थिएन । नागरिकहरूलाई मगन्ते र नेताहरूलाई दानवीर देखाउने सामन्तवादी व्यवहारले ‘समाजवाद उन्मुख’ देशका नागरिक डामिने थिएनन् ।

नब्बे सालमा भूकम्प जाँदा काठमाडौं उपत्यकाका तीन सहरमा गरी ८ हजार ५ सय सिपाही थिए । उपत्यकमा मात्रै ५५७३९ घर अर्थात् झन्डै ५५ प्रतिशत घर भत्किएका थिए (ब्र≈मशमशेर–नेपालको महाभूकम्प १९९०, पृ ११) । जुद्धशमशेर काठमाडौं वरिपरि पहाड भएकाले भुइँचालोलाई त्यसले रोक्छ भन्ने ठान्थे (सम, बालकृष्ण– मेरो कविताको आराधन, पृ ३७५) । त्यसको ८२ वर्षपछि गएको भूकम्पमा त्यस समयको भन्दा सहरमा निकै कम क्षति र नागरिकहरू अझैं पुनर्निमार्णको सकसपूर्ण अवस्थाबाट निस्कन सकेका छैनन् ।

नब्बे सालको महाभूकम्पपछि सहरको पुनर्निमार्णका क्रममा वसन्तपुर दरबार जाने सडकमा जुद्ध सडक बनेको थियो । त्यसअघि नै सेतो दरबार आगलागीबाट सिकेर देशमा जुद्ध बारुणयन्त्र झिकाइएको थियो (राणा, प्रमोदशमशेर–राणा शासनको वृत्तान्त, पृ २६८) । तर बहत्तर सालको भूकम्पबाट चेतेर हामीले तयार गरेको नयाँ संरचना के हो भनेर कसैले सोधे हामीसँग जवाफ छ– झन् असुरक्षित घरहरू । साँघुर्‍याउँदै लगिएका सार्वजनिक खुला जमिन ।

अझै हामीले चेतेनौं, बारपाक भूकम्प र बारा विनासमा भएका कमजोरीलाई हटाएर विपद्को सामना गर्न सक्ने स्थानीय खुबीको विकास गर्न सकेनौं भने नागरिकहरू शासकको दयामा बाँच्ने निरीह बनाइरहनेछन् । विपद्मा राज्यबाट सहयोग पाउने नागरिक अधिकार हो ।

तर, नेताहरूले दयाको, टीठको वितरण गर्न केही पोका चामल बोकेर फोटो खिचाउने कामलाई करुणाको जलप लगाउन छाडिएको छैन । कहीँ विपद् परेको समाचार आउन पाउॅदैन राहतको नाममा चन्दा उठाउन तम्तयार पेसेवरहरू तयारी अवस्थामा छन् । तर, विपद्को प्रणालीगत व्यवस्थापनको हाम्रो राष्ट्रिय क्षमता अलपत्र छ । यसरी त समाजवादमा हैन, राणाकालको हुकुमी मनोमानीमा पनि पुगिन्न ।

twitter : @gaunkomanchhey