तरलता अभाव टार्न सुनचाँदी निक्षेप

सरोज

गुरागाईं

(क) सुनचाँदीेका गणना साधारण निक्षेपसरह

बैंकहरूले कुल निक्षेपको २० प्रतिशत तरल सम्पत्ति राख्नुपर्ने हुन्छ । अब त्यस्तो सम्पत्तिमा सुनचाँदी राख्ने र यसमा प्रयोग रहेको तरल रकम कर्जा प्रवाहका लागि उपयोग गर्ने गर्नुपर्छ । यसका लागि निक्षेपका रूपमा सुनचाँदी तथा यसका गरगहनालाई निश्चित ब्याजदरमा ग्राहकबाट बैंकहरूले स्वीकार गर्छन् ।

यसको महत्त्वपूर्ण पहिलो पक्ष निक्षेपमा दिने ब्याजदर हो । अहिलेको अवस्थामा वार्षिक ३–४ प्रतिशतभन्दा कम ब्याजदर आकर्षक नहुन सक्छ । बढी आकर्षक बनाउन यसलाई बचत तथा मुद्दती निक्षेपका रूपमा ल्याउनु राम्रो हन्छ । भारतमा यस्तो ब्याजदर २.२५ प्रतिशत छ । दोस्रो पक्ष यस्ता गरगहनामध्ये वास्तविक सुनको मात्रा कति छ भन्ने छुट्याउने विधि हो । बैंकहरूलाई यसका लागि राम्रा सुन–जाँचकी तथा आधुनिक सुन जाँच्ने मेसिनको आवश्यकता पर्छ ।

बैंकको ब्याज खर्च हुने हुँदा यस्ता निक्षेपलाई लगानी गरेर आय आर्जनमा प्रयोग गर्नुपर्छ । यो कार्य केन्द्रीय बैंकको सहयोगबिना सम्भव छैन । यसका निम्ति केन्द्रीय बैंकले तोकेका विद्यमान व्यवस्थालार्ई निम्नानुसार संशोधन गर्नुपर्छ :

१. नगद जगेडा अनुपात (सीआरआर) ४ प्रतिशत कायम गर्दा बैंकले आफ्नो भाल्टमा राखेको सुनचाँदी समेतलाई समावेश गर्ने । यस प्रयोजनका लागि प्रत्येक बैंकलाई सुनचाँदी कोष (नोट कोषजस्तै) सञ्चालन गर्न दिनुपर्ने हुन्छ, जुन केन्द्रीय बैंकको प्रतिनिधि भएर बैंकहरूले चलाउनुपर्छ ।

२. वैधानिक तरलता अनुपात (एसएलआर) कायम गर्दा बैंकहरूले आफ्नो भाल्टमा राखेको सुनचाँदी समेतलाई समावेश गर्ने र प्रत्येक वाणिज्य बैंकले आफ्नो कुल निक्षेपको १० प्रतिशत रकम भाल्टमा नगद, केन्द्रीय बैंकमा नगद, सरकारले जारी गरेका ट्रेजरी बिल, विकास ऋणपत्र आदिमा लगानी गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस्ता लगानी उपकरणमा सुनचाँदीसमेत समावेश गर्नुपर्छ ।

३. तरल सम्पत्ति अनुपात (२० प्रतिशत) कायम गर्दा बैंकहरूले भाल्टमा राखेको सुनचाँदी समेतलाई समावेश गर्ने ।

४. कर्जा निक्षेप अनुपात कायम गर्दा सुनचाँदी निक्षेपलाई स्रोत परिचालनमा गणना गर्ने । बैंकले आफ्नो कुल स्थानीय मुद्राको निक्षेप तथा पुँजीको ८० प्रतिशतसम्म मात्र कर्जा प्रवाह गर्न पाउने व्यवस्था छ । यसरी स्रोत परिचालनमा स्थानीय मुद्रा तथा सुनचाँदीको निक्षेपसमेत समावेश गर्नुपर्ने हुन्छ ।

(ख) केन्द्रीय बैंकसँग स्वाप गर्ने

बैंकहरूले ग्राहकबाट सुनचाँदीको बचत तथा मुद्दती निक्षेपका रूपमा स्वीकार गर्ने र निश्चित प्रतिशत ब्याज दिने । यस्ता निक्षेपको लेखाङ्कन ‘ग्राम’मा गर्नु उपयुक्त हुन्छ । यसलाई प्रत्येक दिन अन्तर्राष्ट्रिय ब्याजदरको मूल्यमा आधारित गरेर निश्चित नेपाली मूल्य निकाल्नुपर्ने हुन्छ । यस अर्थमा सुन तथा चाँदी परिवर्तीय विदेशी मुद्राजस्तै निक्षेपका रूपमा रहन सक्छ । यसका लागि केन्द्रीय बैंकको सहयोगमा निम्न विधि तथा प्रक्रिया अपनाउनु आवश्यक देखिन्छ :

१. केन्द्रीय बैंकले प्रत्येक दिन अन्तर्राष्ट्रिय मूल्यका आधारमा स्थानीय मूल्य निर्धारण गर्ने ।

२. उक्त मूल्यमा वार्षिक २–३ प्रतिशत ब्याजदरमा स्वाप गरी सो बराबरको नेपाली रुपैयाँ प्रत्येक दिन निश्चित समयमा बैंकहरूलाई उपलब्ध गराउने । यस्तो स्वाप ७ दिनदेखि ५ वर्षसम्मका लागि उपलब्ध गराउने ।

३. सुनचाँदी बचत निक्षेप कुनै पनि समयमा ग्राहकहरू लिन आएमा फिर्ता दिनुपर्ने हुन्छ । यसलाई सहज गर्न केन्द्रीय बैंकले यस्तो स्वाप खरिद तथा बिक्री गर्ने दुइटै सेवा बैंकहरूलाई उपलब्ध गराउने । यसरी केन्द्रीय बैंकले उपलब्ध गराएको खुद रकम (नेट अफ बाई एन्ड सेल स्वाप) लाई बैंकहरूले निक्षेप वा पुनर्कर्जाका रूपमा प्रयोग गर्ने ।

४. माथि उल्लिखित सुनचाँदीको खरिद–बिक्रीको स्वाप कारोबारका लागि प्रत्येक बैंकमा सुनचाँदी कोषको व्यवस्था गर्ने ।

(ग) अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलन तथा जोखिम

सुनलाई निक्षेपभन्दा पनि तरल सम्पत्तिका रूपमा लिने अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलन नै छ । बैंकहरूले केन्द्रीय बैंकले तोके अनुसारको वैधानिक तरलता अनुपातका लागि सुनलाई गणना गर्न दिने प्रचलन रहेको देखिन्छ । यसबाट त्यस्ता उपकरणमा लगानी गर्नुपर्ने रकम कर्जा प्रवाह गर्न वा अन्य क्षेत्रमा लगानी गर्न सकिन्छ ।

भारतमा सन् २०१५ मा सुनलाई मुद्राका रूपमा परिचालन (मोनिटाइजेसन अफ गोल्ड) गर्ने सुन निक्षेप स्किमका रूपमा सुरुआत गरिएको थियो । यस अनुसार बैंकहरूका लागि विभिन्न संकलन केन्द्रमा न्यूनतम ३० ग्राम यो स्किममा जम्मा गर्न सकिन्छ । संकलन

केन्द्रले सुन संकलन गरी शुद्घीकरण केन्द्रमा पठाउँछ ।

सुनलाई पगालेर शुद्घ बनाई सुन निक्षेप प्रमाणपत्र जारी गर्ने गरिन्छ । यो स्किममा निक्षेपकर्ताले करिब २.२५ प्रतिशत वार्षिक ब्याज पाउने व्यवस्था रहेको छ । यस्तो निक्षेप १–३ वर्षदेखि बढीमा १५ वर्षसम्मका लागि गरेको पाइन्छ । तर, सुन शुद्घीकरणमा केही नोक्सानी, कम ब्याजदर तथा यस सम्बन्धी शिक्षाको कमी जस्ता कारणले यो स्किम अपेक्षाकृत सफल भएको देखिँदैन ।

विकसित बजारमा यसलाई मुद्राजस्तो निक्षेपका रूपमा भन्दा पनि निश्चित लिज दरका आधारमा वस्तु बजारमा सुनचाँदी सापटी दिने तथा मुद्रासँग स्वाप गर्ने प्रचलन छ । यस्ता स्वापमा सुनचाँदी बजारमा मूल्यमा आउने परिवर्तनका कारण निम्त्याउने जोखिम निहित हुन्छ ।

नेपालको बजारमा आवश्यक परेका बेला खरिद–बिक्री गर्न कठिन हुने तरलता सम्बन्धी जोखिमसमेत छ । बृहत् परिप्रेक्ष्यमा यसबाट परिचालन हुने थप मुद्राका कारण मुद्रास्फीति लगायतका मौद्रिक विस्तारबाट हुने जोखिमलाई मनन गर्नुपर्ने हुन्छ । सुनचाँदी विशिष्ट प्रकृतिको निक्षेप हुने भएकाले कुल निक्षेपमा यसको अंशको सीमा कायम गर्नु केन्द्रीय बैंकको हिसाबले उपयुक्त हुन सक्छ ।

सुनचाँदी निक्षेप कति आउला

नेपाली बजारमा सन् २००९ मा भुक्तानी सन्तुलन (बीओपी) ऋणात्मक भएर तरलता अभाव भएको थियो र त्यसको प्रमुख

कारण थियो— सुनचाँदीको अत्यधिक आयात । सन् २००९/१० देखि चालु आर्थिक वर्षको ९ महिनासम्म करिब २३८ अर्बको सुन तथा ९८ अर्बको चाँदी गरी हामीले जम्मा ३३६ अर्ब बराबरको सुनचाँदीे आयात गरेका छौं । सोमध्ये केही नगण्य चाँदीका हस्तकलाका माध्यमबाट निर्यात भएको छ ।

भारतको बजारमा नेपालको सुनचाँदीको सहज पहुँच समेतलाई विचार गर्दा पनि १०० अर्बभन्दा बढीको निक्षेप बढ्न सक्ने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । सर्वसाधारणले परम्परागत रूपमा खरिद गरेका तथा मठमन्दिरको ढुकुटीमा रहेका सुनचाँदी समेतलाई उत्पादनशील क्षेत्रमा लगाउने सोच राख्ने हो भने यस्तो निक्षेप सोचेभन्दा निकै बढी हुन सक्छ ।

निष्कर्ष

अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रचलित सुनचाँदी सम्बन्धी स्किम नेपालमा हुबहु लागू गर्दा अपेक्षित रूपमा प्रभावकारी नहुने करिब निश्चितै छ । कारण, नेपाली बजारको आवश्यकता अन्तर्राष्ट्रिय बजारको भन्दा बिलकुल फरक छ । त्यसैले पछिल्लो बजेटको ८.५ प्रतिशत आर्थिक वृद्घिको लक्ष्य हासिल गर्न जुन मौद्रिक विस्तार नीति आवश्यक छ, सोको पूर्तिका लागि सुनचाँदीलाई अन्तर्निहित सम्पत्ति राखेर निक्षेप विस्तार गर्नु अचूक उपाय हुन सक्छ । यस्तो नवीनतम सोच तथा प्रक्रियाबाट पछि हट्नु हुँदैन ।