विपन्नको मात्रै होइन सामुदायिक विद्यालय

तर, उसका अभिभावकले निजीमा शुल्क तिर्न नसकेपछि सामुदायिकमा सारेका हुन् ।

२०७६ वैशाख १५ सम्म भर्ना अभियान थियो । त्यसै बेला हाम्रो सामुदायिक विद्यालयमा एक समाजसेवीको फोन आयो । उनले चार बालबालिकालाई भर्ना गराउने तर पोसाक, कापी–कलम विद्यालयले नै उपलब्ध गराउनुपर्ने सर्त राखे । संविधानको धारा ३१ को उपधारा २ मा सामुदायिक विद्यालयमा माध्यमिक तहसम्म निःशुल्कको व्यवस्था छ । त्यस बमोजिम विद्यालयले निःशुल्क अध्यापन गराउनेमा शंका रहेन, तर पोसाक र स्टेसनरी ? तसर्थ विद्यालयले शिक्षा निःशुल्क उपलब्ध गराउने, पोसाक र स्टेसनरी चाहिँ अभिभावकले व्यवस्था गर्नुपर्ने कुरा उनीसामु राखियो ।

पोसाक र स्टेसनरी किनिदिने पैसा भएको भए अभिभावकले निजीमै लगिहाल्थे नि भने । हामीले ती चार बालबालिका विद्यालय शिक्षाबाट वञ्चित नहोऊन् भनी दाता खोजेर पोसाक र स्टेसनरीको व्यवस्था गरिदियौं । अहिले ती बालबालिका नियमित रूपमा विद्यालय आउँछन् । यीसँगै ५० विद्यार्थीले त्यसरी पढ्न पाइरहेका छन्, जसका लागि अमेरिकाबाट दिलीप योञ्जनले आर्थिक सहयोग गर्ने गरेका छन् ।

बुढानीलकण्ठ–१ मा एउटा मात्र सामुदायिक विद्यालय छ । आधारभूत तहसम्मको । यहाँ १७० जति विद्यार्थी छन् । विडम्बना, यसमा स्थानीय विद्यार्थी जम्मा ११ जना छन् । ती ११ विद्यार्थी निम्नवर्गीय परिवारका हुन् । समुदायका बाँकी बालबालिका निजी विद्यालय जान्छन् । तिनका अभिभावकहरूमध्ये केही जागिरे छन्, केही रक्सी बिक्री गर्छन्, केही वैदेशिक रोजगारीमा छन्, केही आफ्नो फराकिलो घडेरी बेचेर खुम्चिएका छन् । उनीहरू जसरी भए पनि निजी विद्यालयमा आफ्ना केटाकेटी पढाइरहेका छन् । बाँकी १५९ विद्यार्थीका अभिभावक अस्थायी बासिन्दा हुन् ।

तिनको आर्थिक अवस्था कमजोर छ, ज्यालादारी पेसा (गलैंचा कारखाना, ज्यामी, मिस्त्री) मा संलग्न छन् । तिनैमध्येका केही बालबालिका चाहिँ बालआश्रमका आश्रित हुन्, केही घरेलु कामदार हुन्, केही आफ्ना आमाहरूको दोस्रो घरजमसँगै पलायन भएर आइपुगेका हुन् । यसरी जो आर्थिक रूपले कमजोर छन्, पारिवारिक संरचनागत हिसाबले विखण्डनमा परेका छन्, तिनका बालबालिका नै सामुदायिक विद्यालयमा पढ्ने गरेका छन् ।

एकातिर सामुदायिक विद्यालय पढ्ने अधिकांश बालबालिकाको आर्थिक अवस्था नाजुक हुन्छ, अर्कातिर पारिवारिक कलह, तनाव उत्पन्न भइरहेको हुन्छ । घरमा पढ्ने वातावरण हुँदैन । उनीहरूको न्यूनतम आवश्यकता पनि परिपूर्ति भइरहेको हुँदैन । यसले गर्दा उनीहरूमा निराशा उत्पन्न हुन्छ, सिर्जनशीलता मर्दै जान्छ, छिटै अर्थोपार्जनका निम्ति आफूलाई तयार पार्न थाल्छन् ।

अर्को कुरा, सामुदायिक विद्यालयले उपयुक्त शैक्षिक वातावरण निर्माणमा कठिनाइ पनि भोगिरहेको हुन्छ । कम्प्युटर र विज्ञान ल्याब, पुस्तकालय, अतिरिक्त क्रियाकलाप, शैक्षिक भ्रमण लगायतमा तिनलाई आर्थिक कठिनाइ छ । सामुदायिक विद्यालयलाई राज्यले दिने भनेको शिक्षकको शुद्ध पारिश्रमिक मात्रै हो । त्यसबाहेक थोरै रकम मसलन्दका नाममा आउँछ । त्यसबाहेक कामका लागि विद्यालय आफैंले व्यवस्था गर्नुपर्ने हुन्छ । अनि दाता खोज्दैको हैरानी ! कमजोर आर्थिक अवस्था र शैक्षिक जग भएका बालबालिका लिएर बलियो नतिजा दिन सामुदायिक विद्यालय यसैले अक्षम भइरहेका छन् ।

नेपालमा सामुदायिक विद्यालयबाट अभिभावकहरूको विश्वास केकति कारणले उठेको छ ? सामुदायिक र निजी विद्यालयप्रति अभिभावकको कस्तो खालको मनोविज्ञान निर्माण भएको छ ? यसबारे अझै विस्तृत चर्चा गर्नुपर्ने हुन्छ । जे होस्, यति प्रस्ट छ— अभिभावकहरू बालबालिकाका लागि शिक्षामा सम्झौता गर्न उति विधि रुचाउँदैनन् । उनीहरू आफूलाई पत्रपत्र छोडाएर भए पनि केटाकेटीलाई अंग्रेजी शिक्षा दिन चाहन्छन्, आफ्नो पेट काटेर भए पनि टाई, बेल्ट र टल्किएका जुत्तामा बस चढाई निजी विद्यालय पठाउन चाहन्छन् ।

आफ्ना बालबालिका समुदायकै अरूभन्दा कमजोर नहोऊन् भन्ने अभिलाषा उनीहरूमा हुन्छन् । प्रतिस्पर्धाको भावना बलियो छ । उनीहरूमा निजी विद्यालयप्रतिको मोह बलियो छ । कमजोर त उनीहरूको आर्थिक हैसियत छ । त्यसैकारण एकदमै बाध्यता आइलागे मात्रै आफ्ना बालबालिकालाई सामुदायिकमा पढाउने गर्छन् । हैसियतले भ्याउन्जेल अभिभावकहरू सन्तानको भविष्य निजीमै सुरक्षित देख्छन् ।

आर्थिक हैसियतले कसरी अभिभावकको मनोदशा निर्माण हुन्छ, यसबारे मेरो बेग्लै अनुभव छ । हाम्रो घरअगाडि ठूलो क्षेत्रफल ओगटेको मावि थियो । तर, म अलिक परको निजी विद्यालय पढ्थें । २०४६ सम्म मैले त्यहीँ पढें । छालाका जुत्ता र विद्यालय पोसाकमा चट्ट देखिन्थें म ।

टिफिन बट्टा झोलामा अनिवार्य हुन्थ्यो । त्यतिखेरसम्म ठीकठाक हाम्रो घरको आर्थिक अवस्था २०४७ देखि डामाडोल भयो । त्यसपछि मलाई घरछेउकै त्यही सामुदायिक विद्यालयमा ५ कक्षामा भर्ना गरियो । अब म चप्पल लाएर विद्यालय जान थालेंँ । किताब काखीमा च्याप्थेंँ । त्यहींबाट मैले एसएलसी उत्तीर्ण गरें । घरको आर्थिक अवस्थामा सुनामी नआएको भए सायद मलाई निजी

विद्यालयमै पढाइन्थ्यो ।

उपर्युल्लिखित उदाहरण केही प्रतिनिधि घटना हुन् । जबसम्म अभिभावकहरूको आर्थिक हैसियत सबल हुन्छ, तबसम्म केटाकेटीलाई निजी विद्यालयमा राख्ने, हैसियत खस्किएका खण्डमा सामुदायिकमा पढाउने मनोवृत्ति देखिन्छ । अभिभावकहरू विद्यालय शिक्षाको निरन्तरताका लागि अन्तिम विकल्पस्वरूप सामुदायिक विद्यालयलाई लिने गर्छन् । यसले गर्दा सामुदायिक विद्यालय गरिबका बालबालिका पढ्ने थलोका रूपमा स्थापित हुँदै गएका छन्, जुन उचित होइन ।