कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

केटाले जस्तै केटीले गर्न किन नहुने ?

बिना राई

काठमाडौंको गौशालाबाट म कोटेश्वरतर्फ जाँदै थिएँ । त्रिभुवन विमानस्थल पुग्नै लाग्दा ट्याक्सीले मेरो स्कुटरलाई ठक्कर दियो । म बीस फिट पर पछारिएँ । तत्काल उद्धार गर्न कोही अघि सरेन । अलि पछि एक जना महिलाले उठ्न सघाउनुभयो ।

केटाले जस्तै केटीले गर्न किन नहुने ?

उहाँ मेरो पछिपछि स्कुटरमै आउनुभएको रहेछ । उहाँले मलाई भरथेग मात्रै गर्नुभएन, ट्याक्सी चालकसँग चर्काचर्की गर्नुभयो र मेरा श्रीमान् घटनास्थलमा आइनपुगुन्जेल साथ पनि छोड्नुभएन । यसमा उहाँले एउटै कारण दिनुभयो, ‘छोरीमान्छेलाई हेप्छन् क्या ! त्यही भएर म बसिरहेको ।’

स्कुटर दुर्घटनाको भोलिपल्टै मैले श्रीमान्को उपचारार्थ चार दिन धुलिखेल अस्पताल बस्नुपर्‍यो । त्यहाँ एक दिन कैदीलाई उपचारार्थ ल्याएका प्रहरीसँगको गफगाफमा थाहा भयो– उनी कार्यरत कारागारमा अधिकांश कैदी करणी मुद्दाका रहेछन् ।

यही बेला सामाजिक सञ्जालमा एउटा श्रव्यदृश्य सामग्री चर्चामा रह्यो, जसमा गाडी भाडामा विवादपछि एक सहचालकले एक महिलालाई दुर्व्यवहार गरेको दृश्य छ । यस घटनामा पनि मूकदर्शक प्रशस्तै देखिन्छन् ।

भनिन्छ, हाम्रो संविधानले महिला अधिकारको सवालमा एसियामै नमुनायोग्य कानुनहरू तर्जुमा गरेको छ । केही व्यक्ति त यस्तो पनि दाबी गर्छन्, मानौं नेपालमा महिला र पुरुषको स्तर र हैसियत समान भइसकेको छ तर यथार्थमा यस्ता दाबी वाहियात र अलमल्याउने खालका लाग्छन् । गत साताका उपर्युक्त तीन घटनाले पनि यस्तै उजागर गर्छन् ।

यी प्रतिनिधि घटनाहरूले के प्रस्ट पार्छन् भने हाम्रो समाजमा महिला हिंसा खुलेआम हुँदै आएका छन् र तिनमा प्रायः पुरुष रमिते मात्रै बन्ने गरेका छन् । यस्ता अनुभव भोगेका, सुनेका, पढेका वा देखेका महिलाले यस्तो हुँदा कस्तो कदम चाल्नुपर्ला भन्नेबारे महिला अधिकारकर्मी र आम महिलाबीच बहस हुँदै आएको छ ।

एउटा धार, विशेष गरी युवा पुस्ताकाहरू पुरुषसँग बराबरीका लागि ’छोरी’ भनेर प्रतिबन्ध लगाइएका कार्य र व्यवहार झन् गर्नुपर्ने तर्क राख्छन् । उनीहरू भन्छन्— पुरुष राति ढिलो घर फर्कंदा खासै आपत्ति नहुने समाजमा अब महिलाले घर फर्किन हतार गर्नु भएन । पुरुषले झैं अपशब्द बोल्न, धूमपान र मद्यपान गर्न धकाउनु भएन । ती काम केटाले गर्न हुन्छ भने केटीले गर्न किन नहुने ?

अर्को धारका महिलाहरू यस्ता छन्, जो आफूमाथिको विभेद र हिंसालाई स्वाभाविकै ठान्छन् । मार्क्सको भाषामा भन्नुपर्दा यो धारका महिला चेतना नभएको समूहमा पर्छन्, जो पुरुषसामु सम्पूर्णतः दासीकै रूपमा समर्पित हुन्छन् । प्रत्येक समाजमा महिला र पुरुषबीच घरेलु, सांस्कृतिक, संस्कारगत र सामाजिक–आर्थिक कामकर्तव्य र कार्यगत विभाजन भएको हुन्छ । महिला र पुरुषको भूमिका र क्षेत्राधिकार छुट्याइएको हुन्छ तर मानवशास्त्रीय दृष्टिकोणमा, संस्कृति परिवर्तनशील बहुआयामिक व्यवहारहरूको समष्टि हो, जुन सामाजिक अन्तरक्रियाका क्रममा पुस्तान्तरण हुँदै जान्छ ।

उत्तराधुनिक मानवशास्त्रीले भन्दा दशकौंअघि पनि महिलावादीहरूले संस्कृतिभित्रका विवादास्पद पक्ष र संस्कृति निर्माण प्रक्रियाको राजनीतिलाई केलाउन सक्नुपर्छ भन्नेमा जोड दिएको पाइन्छ । यस अर्थमा दोस्रो धारका महिलाले महसुस गर्न नसकेको पक्ष हो– संस्कृति निर्माणभित्रको लैङ्गिक विभेद र बन्देज ।

लामो सामाजिकीकरणका क्रममा सिर्जना गरिएको यस्तो भ्रममा परेका महिलाहरू लैङ्गिक आधारमा गरिने महिला–पुरुष चित्रणलाई अङ्गीकार गर्ने मात्रै होइनन्, लैंगिक हिंसाको सिकार हुँदा पनि चलिआएको परम्परा भनी सहेरै बस्ने गरेका छन् । कहिलेकाहीँ त कस्तोसम्म हुन्छ भने कुनै महिलाले आफू पुरुषबाट पीडित भएको अनुभव सुनाए, उनलाई उल्टै थप सहनशील हुन सुझाव दिने गरिन्छ !

तेस्रो धारले चाहिँ महिलाको मानव अधिकारमा जोड दिन्छ । कानुन, संविधान, मानव अधिकार, समानता र सामाजिक न्यायको वकालत गर्छ । यो धारको एउटा सबल पक्ष के हो भने महिलामाथिको असमान व्यवहारलाई नियन्त्रण वा कम गर्न कानुनले सघाउँछ भन्ने मान्छ ।

मैले माथि उल्लेख गरेका घटनाले उठाउने अनि पहिलो र तेस्रो धारले सम्बोधन गर्न नसक्ने पक्ष हो– पुरुषले महिलाप्रति राख्ने सोच । महिलाप्रति तुच्छ सोच सुरुमा व्यक्ति मानसिकतामै उत्पन्न हुने हो । समय बित्दै जाँदा यो सामाजिक यथार्थ बन्दै जान्छ । सोच हामी हुर्केको सामाजिकीकरण प्रक्रियामा निर्भर हुने गर्छ ।

तसर्थ महिलाप्रति पुरुषको दृष्टिकोण र महिला स्वयंको दृष्टिकोणमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सामाजिकीकरणको त्यो पाटो आवश्यक हुन्छ, जहाँ छोरीले गर्न नहुने भनिएको व्यवहार नगर्न छोरालाई पनि बाध्य पार्न सकिन्छ । ‘छोरा’ भनेर दिइएको स्वतन्त्रता र छुटले अङ्गीकार गरेको बानी–व्यवहारको सिको गर्नुभन्दा ‘छोरी’ का नाममा खडा गरिएको अवरोध र कडाइ छोरामाथि पनि लगाउन सक्नुपर्छ ।

महिलाप्रति पहिलो धारको आधारभूत समस्या भनेको गलत र असामाजिक व्यवहार महिला या तेस्रोलिंगी कसैले पनि पछ्याउन हुन्न भन्ने मान्यतालाई आत्मसात् गर्न नसक्नु हो । कुनै काम महिलाले गर्दा गलत हुन्छ भने पुरुषले गर्दा पनि ठीक मानिनु भएन ।

संस्कार, संस्कृति वा परम्पराका नाममा महिला र पुरुषबाट समाजले अपेक्षा राख्ने व्यवहार र आचरणभित्रको लैङ्गिक विभेदीकरणको पाटोलाई चिर्ने क्रममा हामीले कुन पक्षलाई आधार बनाउने भन्ने निर्क्योल गर्न सक्नुपर्छ । कतिपय विज्ञ तेस्रो धारको तर्कमा मात्र सीमित हुन्छन् । कानुनले अधिकार सुनिश्चित गरिदिँदाका पक्कै पनि धेरै सहजता छन् तर महिला, पुरुष, तेस्रोलिङ्गी आदि सामाजिक अन्तरक्रियामा आउँदा उत्पन्न हुने परिस्थिति र हामीले आउँदो पुस्तालाई कस्तो शिक्षा दिँदै छौं भन्ने पक्ष बढी महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

हक–अधिकार प्राप्तिको दिशामा हामीकहाँ बेलाबखत सुनिने भनाइ हो– ‘कानुन त राम्रो छ तर कार्यान्वयन फितलो छ ।’ यसको महत्त्वपूर्ण कारक महिलापुरुष सवालमा मनुवाहरूको मस्तिष्कमा गहिरो जरा गाडेको सोच नै हो । त्यसैले नैतिकतावान् समाजको पुनर्निर्माण गर्न लैङ्गिक विभेद अन्त्य गर्ने प्रयासमा सबै लिङ्गका व्यक्तिबाट असल, अनुशासित, नैतिक र सर्वमान्य व्यवहार अपेक्षा गरिनुपर्छ एवं सामाजिकीकरणको प्रक्रिया पनि सोहीबमोजिम अघि बढाउन सक्नुपर्छ । लैंगिक आधारमा सही वा गलत कार्य–व्यवहारको वर्गीकरण गर्ने परिपाटीको अन्त्य गराउनुको विकल्प छैन ।

लेखक लैङ्गिक अध्ययनकी शोधार्थी हुन् ।

प्रकाशित : असार ८, २०७६ ०७:५९
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?