धान नेपालको धन

किसानी आज सबभन्दा अवहेलित पेसा भएको र खेतबारी अतिक्रमणमा परेको बारे राष्ट्रिय/प्रादेशिक वा स्थानीय सरकारहरू र समुदायले छलफल गरेको भने पाइएन । सार्वजनिक प्रदर्शनमा मग्न बन्ने परिपाटी विकास हुँदै गएको छ भने कृषिजस्तो देश धान्ने पेसाका आन्तरिक प्रश्नबारे चर्चा कम हुँदै जाँदो छ ।

किसानले आत्मसम्मान गुमाउँदै जानाले प्रमुख बालीबाट हाम्रो ध्यान विकर्षित भएको छ । सुस्त मनसुन, सिँचाइ र मलको अभावले यस वर्ष उत्पादन ५ प्रतिशत घट्दै छ । १५ लाख ५२ हजार ४ सय ६९ हेक्टर धान रोपाइँ हुने खेतमध्ये अहिलेसम्म २ लाख २१ हजार २ सय २६ हेक्टर (१४.२५ प्रतिशत) मा मात्र रोपाइँ भएको छ । गत वर्ष ५६ लाख १० हजार टन धान उत्पादन भएको थियो भने यो वर्ष मनसुन, मल र सिँचाइ खट्किँदो छ ।

जेठ अन्तिम साता सुरु हुनुपर्ने मनसुन १० दिन ढिला भएर पनि सक्रिय हुन सकेको छैन । किसान अझै आकाशतिर आँखा फर्काउन विवश छन् । उच्च पहाडी भेगमा ३९ प्रतिशत, मध्य पहाडी क्षेत्रमा २२ प्रतिशत र तराई/मधेसमा ११ प्रतिशत भूमिमा मात्र रोपाइँ भएको छ । ३३ प्रतिशत भूमिमा मात्र सिँचाइ सुविधा पुगेको छ । यान्त्रिकीकरण हुन सकेको छैन । प्रांगारिक मल बनाउन अधिकांश किसानले छाडिसके । रासायनिक मलकै प्रयोगमा निर्भर रहनुपर्ने किसानलाई त्यही मल पनि पुग्दो छैन ।

उन्नत जातको बीउको छनोट हुन सकेको छैन । जुम्लालगायत उच्च पहाडी चिसो हावापानी भएका क्षेत्रका लागि सिफारिस गरिएका छोमरोङ, चन्द्रनाथ १ र ३ जातका धान लगाउँदा उत्पादन बढ्ने थियो । जलवायु परिवर्तनको असर सहन सक्ने, सुक्खा–खडेरी पर्दासमेत उत्पादन दिन सक्ने जातका धान भए पनि बेवास्तामा परेका छन् । तराई/मधेसमा सुक्खा धान १, २, ३ र ६ लगाउन उत्प्रेरित गर्नुपर्ने हो ।

डेढ दशक अघिसम्म जेनतेन नेपालबाट थोरै परिमाणमा भए पनि भारततर्फ धान निर्यात हुन्थ्यो । अहिले भने आयात नगरी निर्वाह चल्दैन । करिब १० लाख मेट्रिक टन धान अझै हामीलाई अभाव छ । मीठो, मसिनो, बास्नादार खाना खाने मुख बढेका छन् । जनसंख्याको त्यो अनुपात धान्ने परिमाणमा धान खेती बढ्ने गुञ्जायस छैन ।

जमिन घट्ने, पानीको मुहान सुक्ने, खेतमा सिँचाइ अभाव हुने, मलखाद र उन्नत बीउको प्रबन्ध हुन नसक्ने, भए पनि किसानले अत्तोपत्तो नपाउने परिपाटीले हाम्रो उत्पादनमा असर परेको छ । किसानले लगाएको धानको बीउ ब्याडमै सुकेको छ । धानगढ तराईमा भर्खरै मनसुन प्रवेश गरेको छ । सुक्खा–खडेरीका कारण बीउ राम्रो भएन । बीउ नै राम्रो नभएपछि बोट कसरी राम्रो हुने र फल्ने ?

पछिल्लो समय साना किसानले धान लगाउनै छाडेका छन् । कृषि श्रमिकलाई ठेक्का लगाउन थाले । अर्काको खेतमा ठेक्काको खेती गर्नेहरूको भरमा छाडिएको छ । उन्नत प्रविधि, प्रांगारिक मल र सघन धान खेतीलाई व्यवस्थित नगरी उत्पादन बढ्ने छैन । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा ७ प्रतिशत भरथेग गरिरहेको धानलाई जबसम्म मुलुकले धनका रूपमा बुझ्दैन तबसम्म आत्मनिर्भर बन्न सकिँदैन ।

धान देशको प्रमुख बाली भएकाले यसबारे प्रमुख नीतिगत प्राथमिकता आवश्यक छ । धानलाई देशको धन भनेर बुझ्ने/बुझाउने, मासिँदै र मिचिँदै गएका खेतबारी जोगाउने र जगेर्ना गर्ने सोच बनाउनुपर्छ । किसानलाई खेततर्फ फर्काउने स्वाभिमानी र पौरखी उद्यमी परिवेश सिर्जना गर्नुपर्ने हुन्छ । स्वावलम्बन र उद्यमशीलताको संस्कृति स्थापित गर्न आवश्यक राज्य नीतिबारे व्यापक विमर्श गर्नुपर्ने हुन्छ । असार १५ घर्किए पनि यसका लागि वर्षको कुनै साइत पर्खिनु पर्दैन ।