कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: ११७

फोहोर व्यवस्थापनको दिगो मोडल

डा. ढुण्डीराज पाठक

दशकौंदेखि फोहोरमैला व्यवस्थापनको काम गर्दै आए पनि आर्थिक तथा वातावरणीय रूपमा यो दिगो हुन सकेको छैन । काठमाडौं उपत्यकाको फोहोर दुई वर्षका लागि व्यवस्थापन गर्न बनाइएको सिसडोल ल्यान्डफिल साइटमा बाह्र वर्षभन्दा बढी समययता पूर्वाधारबिनै फोहोर फ्याँकिँदै आइरहिएको छ ।

झन्डै १०० मिटर अग्लो फोहोरको पहाडमाथि बाटो बनाई दिनहुँ सयौं गाडी धकेल्दै जेजसरी फोहोर थुपार्ने काम भइरहेको छ, त्यसबाट स्थानीय समुदायको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर परेको छ नै, बर्खा सुरु भएसँगै त्यसमा पहिरो गई भयानक क्षति हुने त होइन भन्ने त्रास पनि उब्जाइरहेको छ ।


योजनाबिनाको यस्तो ‘क्राइसिस म्यानेजमेन्ट’ का कारण काठमाडौँ महानगरपालिका लगायत उपत्यकाभित्रका सबै नगरपालिका झन्झन् अप्ठ्यारोमा फस्दै गएका छन् । कहिले स्थानीय समुदायको विरोधले त कहिले कमजोर पूर्वाधारका कारण पटकपटक फोहोर उठ्न नसक्दा उपत्यकाबासी पनि उत्तिकै पीडित छन् ।


हाम्रो जस्तै अन्य देशका सहरहरूले निकै छोटो समयमा सहरी पूर्वाधार लगायत फोहोर व्यवस्थापन र सरसफाइमा अतुलनीय प्रगति गरेका छन् । तर हाम्रा नगरपालिकाहरूमा काम सुरु भएको यत्तिका वर्षसम्म पनि कुनै देखिने प्रगति हुन सकेको छैन ।


दिगो एकीकृत फोहोर व्यवस्थापन

स्रोतमै कम्तीमा कुहिने र नकुहिने फोहोरलाई छुट्टाछुट्टै भाँडामा संकलन गर्ने, छुट्टाछुट्टै ढुवानी तथा फोहोरको प्रकृतिअनुसार उपयुक्त प्रविधिद्वारा प्रशोधन गर्ने र त्यसपछि बाँकी रहेको थोरै फोहोरलाई मात्र अन्तिम विसर्जनस्थलमा व्यवस्थापन गर्ने अवधारणा नै दिगो एकीकृत फोहोर व्यवस्थापन हो । यो प्राविधिक रूपमा अनुकूल तथा आर्थिक एवं वातावरणीय रूपमा दिगो हुन्छ ।


दिगो एकीकृत फोहोर व्यवस्थापनका लागि हरेक नगरपालिकाले गर्नुपर्ने पहिलो काम हो— दीर्घकालीन रणनीति तथा कार्ययोजना तर्जुमा । हालको अवस्था थाहा पाउन फोहोर व्यवस्थापन सम्बन्धी तथ्यांक संकलन पनि गर्नुपर्छ । पूर्ण तथा सही तथ्यांकको अभावमा उपयुक्त तथा दिगो विधि र प्रविधिको छनोट गर्न सकिँदैन अनि फोहोर व्यवस्थापन रणनीति तथा कार्यनीति कार्यान्वयन गर्न पनि सम्भव हुँदैन । राम्रा नीति तथा कार्ययोजनाको सहज कार्यान्वयन हुन नसक्नु तथा राम्रा योजना असफल हुनुको मुख्य कारण नै सही तथ्यांकको अभाव हो ।


अबका दिनमा फोहोर व्यवस्थापन लगायतका सहरी पूर्वाधार नीति तथा योजना बनाउँदा यो कमजोरी सच्याउनु जरुरी छ । हालको अवस्थाको अध्ययन तथा विश्लेषणका आधारमा फोहोर व्यवस्थापनका वास्तविक समस्या र आवश्यकताको पहिचान गर्नुपर्छ । त्यसपछिको चरण भनेको समस्या समाधानका लागि उपयुक्त विकल्प छान्नुपर्छ, जुन निम्नलिखित हुन सक्छन् :

(१) कुहिने र नकुहिने फोहोरलाई स्रोतमै छुट्याई कुहिनेजतिलाई त्यहीँ व्यवस्थापन गर्ने । पुनर्प्रयोग गर्न सकिनेलाई त्यस्तै संकलन केन्द्रमा भेला गरी रिसाइकल गर्न पठाउने र प्रयोग नहुने थोरै फोहोरलाई सुरक्षित तवरले अन्तिम विसर्जन गर्ने ।


(२) वर्गीकरण गरिएको कुहिने फोहोरबाट कम्पोस्ट मल बनाउने । यसअघि नगरपालिका स्तरमा कम्पोस्ट मल कारखाना बनाउने । पुनर्प्रयोग गर्न सकिनेलाई संकलन गरी रिसाइकल उद्योगमा पठाउने । प्रयोग नहुने थोरै फोहोरलाई सुरक्षित तवरले अन्तिम विसर्जन गर्ने ।


(३) कुहिने फोहोरलाई बायोग्यास प्रविधि प्रयोग गरी खान पकाउने इन्धन उत्पादन गर्ने । पुनर्प्रयोग गर्न सकिनेलाई संकलन गरी रिसाइकलमा पठाउने । प्रयोग नहुने थोरै फोहोरलाई सुरक्षित तवरले अन्तिम विसर्जन गर्ने ।


(४) नगरपालिकाबाट उत्पादित फोहोरलाई स्यानिटरी ल्यान्डफिल साइटमा सुरक्षित तवरमा व्यवस्थापन गर्ने ।

उपर्युक्त विकल्पमध्ये प्राविधिक, आर्थिक तथा वातावरणीय रूपमा सबैभन्दा उपयुक्त प्रविधिको छनोट गर्नुपर्छ ।


विकल्प नगरपालिकाअनुसार फरक–फरक पनि हुन सक्छ । जस्तै— कम सहरीकरण भएका र थोरै जनसंख्या भएका नगरपालिकाहरूमा विकल्प नं. १ उपयुक्त हुन्छ ।


त्यस्तै, थोरै फोहोर उत्पादन गर्ने साना नगरपालिकामा व्यावसायिक बायोग्यास प्लान्ट सञ्चालन गर्न उपयुक्त नहुने हुँदा विकल्प नं. २ मा प्रयोग गर्न सकिन्छ । ठूला नगरपालिकाहरूमा विकल्प नं. ३ मा जस्तै मध्यम तथा ठूला बायोग्यास प्लान्ट (फोहोरबाट इन्धन प्रविधिको) स्थापना गरी व्यावसायिक रूपमा फोहोर व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । रिसाइकल हुने सामग्रीका हकमा सबै नगरपालिकाले आवश्यक संकलन केन्द्र बनाई रिसाइकल गर्न पठाउनुपर्छ ।


रिसाइकलका लागि आवश्यक उद्योग स्थापना गरिएन भने दिगो व्यवस्थापन हुन सक्दैन । हालसालै चीनले अरू देशबाट आउने रिसाइकल हुने सामग्रीको आयातमा प्रतिबन्ध लगाउँदा जापान, युरोप र अमेरिकामा परेको असरबाट पाठ सिक्नुपर्ने देखिन्छ ।


चीनकै अनुसरण गर्दै भारतले पनि केही महिनायता यस्ता सामग्रीको आयातमा कडाइ गर्नुले पनि नेपालले पुनर्प्रयोग तथा पुनर्चक्रीय सामग्री संकलन तथा भण्डारणका साथै रिसाइकल उद्योग स्थापना गरी सबै किसिमका सामग्री नेपालभित्रै कच्चा पदार्थका रूपमा उपयोग गर्न सक्नुपर्छ ।


आर्थिक रूपमा दिगो कसरी बनाउने ?

फोहोर व्यवस्थापनलाई आर्थिक रूपमा दिगो बनाउने दिशामा मुख्य स्रोत नगरपालिकाले वार्षिक रूपमा विनियोजन गरेको बजेटबाहेक सेवाग्राहीबाट लिने शुल्क हो । यस्तो शुल्क फोहोरको परिमाण र सेवाप्रदायकले दिने सेवाको गुणस्तरका आधारमा निर्धारण गरिन्छ । सेवा शुल्कलाई वैज्ञानिक तथा न्यायोचित बनाउन नगरपालिकाले यही आधारमा विभिन्न क्षेत्रमा फरकफरक दर निर्धारण गर्नुपर्छ ।


यसबाहेक फोहोर बेचेर आउने राजस्व र लाभको रकम पनि व्यवस्थापनलाई आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर गराउने अर्को स्रोत हो । फोहोरलाई जति धेरै आम्दानीको स्रोतमा परिणत गर्‍यो त्यतिकै राजस्व बढ्ने मात्र नभई अन्तिम विसर्जन गर्ने फोहोरको मात्रा समेत कम हुन्छ ।


यसले गर्दा फोहोर व्यवस्थापन खर्च पनि उल्लेखनीय रूपमा घट्छ । नगरपालिकाले विनियोजन गर्ने बजेट क्रमशः घट्दै जब सेवा शुल्क तथा फोहोरलाई स्रोतमा परिणत गरी आउने राजस्व वा लाभ करले पूर्ण रूपमा एकीकृत व्यवस्थापन प्रणाली सञ्चालन हुन्छ तब यो आत्मनिर्भर हुन्छ ।


नयाँ संवैधानिक व्यवस्था तथा स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ अनुसार फोहोर व्यवस्थापनको सम्पूर्ण जिम्मेवारी नगरपालिकाको हो । दृढ इच्छाशक्ति, दूरदृष्टि र कार्यान्वयन गर्ने अठोट भएको नगर नेतृत्वबिना यो असम्भव छ । साथै, नगरपालिका एक्लैबाट मात्र पनि यो सम्भव हुन सक्दैन । फोहोर उत्पादकहरू सेवाग्राही भएकाले उनीहरूको सक्रिय सहभागिता तथा सहयोगबिना व्यवस्थापन प्रणाली दिगो हुँदैन ।


प्राविधिक, आर्थिक तथा वातावरणीय रूपमा दिगो फोहोर व्यवस्थापनका लागि नगरपालिकाले समुदायको सक्रिय सहभागिता तथा सहयोगमा निजी क्षेत्रसँग साझेदारी गर्न आवश्यक हुन्छ । यसलाई ‘४ पी मोडेल’ वा सार्वजनिक–निजी–जनसहभागिताको साझेदारी भनिन्छ । यसअनुसार नगरपालिकाले पूर्वाधार विकासका लागि जग्गा व्यवस्था र पूर्वाधार सञ्चालन तथा सेवाशुल्क निर्धारणको सहजीकरण तथा अनुगमन गर्नुपर्छ । निजी क्षेत्रले सेवाग्राहीको सक्रिय सहयोगमा सेवा सञ्चालन गर्छ ।


फोहोर वर्गीकरण, फोहोर व्यवस्थापन सेवा शुल्क तथा जनचेतनामूलक कार्यमा समुदाय सक्रिय हुनु जरुरी छ । साथै, अलमलमा परेका स्थानीय सरकारलाई दिगो एकीकृत फोहोर व्यवस्थापनका लागि आवश्यक प्राविधिक सहयोग तथा सहजीकरण गर्न र उनीहरूले दिएको सेवाको अनुगमनका लागि शक्तिशाली केन्द्रीय संस्था हुन पनि उत्तिकै आवश्यक छ ।


लेखक भू–वातावरण इन्जिनियरिङ तथा फोहोर व्यवस्थापन परियोजनामा परामर्शसेवा तथा अनुसन्धानमा संलग्न छन् ।

प्रकाशित : श्रावण २, २०७६ ०७:५६
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?