कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १०४

गोसाइँकुण्डमा तामाङको तीर्थाटन

अमित तामाङ

जनै पूर्णिमाको तिथि हिन्दु धर्मावलम्बीका लागिमात्र नभई बौद्धमार्गी तामाङहरूलाई पनि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । हरेक वर्ष यही पूर्णिमा (गोनेङ्ह्या) का दिन तामाङहरूमाझ ‘छो कार’ (सेतो ताल) को नामले परिचित रसुवाको गोसाइँकुण्डमा तामाङहरू ‘छो कार छोपा’ गर्छन्, जसको नेपालीमा अर्थ हुन्छ— सेतो तालमा गरिने पूजा ।

गोसाइँकुण्डमा तामाङको तीर्थाटन

यस लेखमा रसुवा र आसपासका तामाङहरूमा ‘छो कार छोपा’ को महत्त्व, यससँग सम्बन्धित किंवदन्ती र तामाङ सामुहिकताबारे चर्चा गरिनेछ ।


‘छो ना’ (कालो ताल) अर्थात् भैरवकुण्ड र ‘छो कार’ (सेतो ताल अर्थात् गोसाइँकुण्ड) सम्बन्धित किंवदन्तीहरूले तामाङको इतिहास, सो समाजभित्रका उपजाति/थरहरू बीचको सम्बन्ध र थातथलोसँगको सम्बन्धलाई प्रस्ट्याउँछ । श्रावण गोनेङ्ह्यामा महिनाभरिको साधनाबाट देवताहरू बाहिर निस्कने हुँदा यो दिन गोसाइँकुण्डमा तीर्थ गर्दा फलदायी हुने विश्वास गरिन्छ ।


बालबालिकाको सुस्वास्थ्य, प्राकृतिक विपत्ति नियन्त्रण भलाइ र श्रीसम्पत्तिका लागि मात्र गोसाइँकुण्डमा तीर्थाटन हुँदैन । यसले अनुयायीको संख्याका आधारमा बोम्बोको शक्ति प्रदर्शन पनि गर्छ । पर्वको समापनपछि मन मिलेमा जवान जोडीलाई विवाहमा बाँधिन पनि अवसर दिन्छ ।


तामाङ समुदायमा बोम्बोहरू नाख्लेमाहङ अर्थात् दुष्ट आत्माहरूलाई मन्छाउने कार्य गर्दैनन् । मानवशास्त्री होल्मबर्गका अनुसार, यो कार्य लाम्बुहरूबाट हुन्छ । बोम्बोहरूले अनुष्ठानका क्रममा दैविक शक्तिहरूसँग सम्पर्क गरेर, उनीहरूलाई ढ्यांग्रोको ध्वनिमाझ धूपको सुगन्ध र अरु सामग्रीले खुसी बनाएर पृथ्वीलोकका तामाङहरूलाई समृद्ध र खुसी जीवन दिलाउन ‘हिलर’ र मध्यस्थकर्ताको भूमिका खेल्छन् ।


पृथ्वी र आकाशको बीचमा बस्ने दैवी ‘छेन’ ले मानिससँग विवाह गरेको तर खुसी नभएर पुनः यथास्थान फर्किएको किंवदन्ती छ । ‘छेन’ लाई सर्दाम नदिँदा महिलाहरूमा रजस्वला चक्रमा गडबडी, बाँझोपनको समस्या र पुरुषहरूमा दृष्टिविहीनताको समस्या आउन सक्ने हुँदा बोम्बोले गर्ने अनुष्ठानमा ढ्यांग्रोको आवाजसहित ‘छेन’ लाई खुसी पार्नु अनिवार्य हुन्छ । यसैले पनि ‘छो कार छोपा’ को अनुष्ठान महत्त्वपूर्ण अंश मानिन्छ ।


विभिन्न इथ्नोग्राफीमा उल्लेख भए अनुसार, तामाङ बोम्बोहरू महादेवलाई फो ल्हा (संरक्षक) मान्छन् । त्यसैले बोम्बोहरू तीर्थाटनका क्रममा त्रिशूल र महादेवको शिलाको मूर्ति (शेल युङ्बा) साथै बोक्छन् । किंवदन्ती अनुसार, वायुमा सवार गर्दैगर्दा भगवान्ले ‘छो कार’ बीच अवलोकितेश्वोर (महादेव) लाई देखे ।


महादेवका चार शिर चार दिशामा फैलेका हुन्छन्, जसमा पूर्वपट्टिले उज्यालो, पश्चिम पट्टिकोले अँध्यारो, उत्तरतर्फको हात्तीको आकृतिले तिब्बत र बौद्ध दर्शन तथा दक्षिणतर्फको बँदेलले विष्णुलाई इंगित गर्ने ठम्याइ छ । यसरी एउटै स्थान र भगवानबारे हिन्दु र बोम्बोमा आआफ्नै व्याख्या र बुझाइ रहेको भेटिन्छ ।


गोनेङ्ह्याको दिन कुण्ड पुग्नेगरी रसुवा वरिपरिका जिल्लाबाट पनि बोम्बोको नेतृत्वमा तामाङहरू विशेष भेषभूषामा ढ्यांग्रो र पूजा सामग्रीसाथ निस्कन्छन् । समुद्री सतहबाट चार हजार मिटरभन्दा माथिको उचाइमा तीर्थाटन गर्नुपरे पनि शक्तिशाली बोम्बोहरूका साथ लागेर जाने तीर्थालुलाई लेक नलाग्ने जनविश्वास छ ।


ग्याएब्रिएली तुत्स्यले ‘हिमालयन माउन्टेन कल्ट्स’ पुस्तकमा उल्लेख गरे अनुसार, धुन्चे, बार्खु, स्याब्रु र यार्साका तामाङहरूले गुठीमार्फत तीर्थालुहरूलाई बसोबास र खानपिनको व्यवस्था मिलाउने गर्छन् । बोम्बोले आफ्नै घरमा अघिल्लो रात महादेव, माफुङ (सात देवी आमा), ह्युला (गाउँ देव), सिब्दा (जमिन पति) र फो ल्हा (वंशावली देव) लाई फोब्राङ (पूजा थान) मा बोलाएर धुपीको पातले साङ (धूप बाल्नु) गरेसँगै तामाङहरूको तीर्थाटनको सुरु हुन्छ ।


जनविश्वास अनुसार, बालबालिका बिरामी हुनुका कारण हो— सातवटा सातो (ब्ला) मध्ये कुनै एउटा गोसाइँकुण्डमा रहेको माफुङमा गई बसेको हुनु । तसर्थ ‘छो कार छोपा’ को एउटा उद्देश्य सात आमाहरू (माफुङ) लाई खुसी बनाई बालबालिकाका सातवटै ब्लालाई उनीहरूमै राखी स्वस्थ बनाउनु पनि हो । यसकारण बोम्बोले ‘छो कार’ तर्फको यात्रा सुरु गर्नुअघि सातजना माफुङको प्रतिमास्वरूप सातवटा कलशलाई विभिन्न रङ्गका फूलले सिंगारेर फोब्राङमा राखी तामा या काठको करुवा (छेने) मा राखिने शेल युङ्बा (महादेवको प्रतिमा) सहित धुपीले साङ गर्दै अनुष्ठान गर्छन् ।


छेनेमा ‘शेल युङ्बा’ सँग ढुंगे चक्कु, काठको चक्कु, मर्चा र फुर्पा (रीतिमा प्रयोग हुने चक्कु) पनि राख्ने गरिन्छ । साङ अबेर रातिसम्म चल्छ र बोम्बोहरू समाधिमा लीन हुन्छन् । भोलिपल्ट छेनेमा मकै, दीयो, तेल र रक्सी थपेर बोम्बोले सहयोगीलाई दिन्छन् र ढ्यांग्रो बजाउँदै ‘छो कार’ तर्फ लम्कन्छन् । फुर्पा भएको भाँडो भने अविवाहित युवतीले बोक्ने चलन छ ।


छो कारको यात्राबीच पर्ने गुम्बा र धार्मिक स्थानहरूमा बोम्बोहरूले पूजा गर्ने गर्छन् । किंवदन्ती अनुसार, धर्मरक्षक राक्षसी सुङ्माबाट ‘छेन’ लुकेको स्थानमा धामीले भेँडाको बलि दिने चलन छ । ‘छो कार’ मा आइपुगेपछि बोम्बोले ढ्यांग्रो बजाउँदै शिव मन्दिर परिक्रमा गर्छन् । तिनका अनुयायीहरू पूजा सामग्रीसहित थानमा जान्छन् भने अन्य तामाङ महिला–पुरुष गोलो घेरा बनाएर ‘सेसे बोम्बो से’ र ‘ह्यो बोम्बो ह्यो’ गाउँदै नाच्ने गर्छन् । अन्य गाउँबाट आएका तामाङहरू थपिएपछि नाचगान टोली झन् बृहत हुन्छ ।


ग्याएब्रिएली तुत्स्यका अनुसार, कर्मापा लामाका सन्ततिको हैसियतले पूजा गर्ने बौद्धमार्गी पुजारीलाई तामाङको ‘थोकर’ उपजाति/थर मानिन्छ । ‘थोकर’ को पुर्खाका चार नातिहरूले स्याब्रु, दिमरे, लाङटाङ, यारसा र हेलम्बुको मेलाम्छिम (मेलम्ची) मा बसोबास गरेको र यीमध्ये एक ‘छो कार छोपा’ हेरिसकेपछि बार्खुमै बसेका थिए । मानवशास्त्री क्याम्बेलले उल्लेख गरे अनुसार बार्खु कुनै समय एउटा राजनीतिक केन्द्र थियो ।


‘छो कार छोपा’ यस्तो अनुष्ठान हो, जसमा ‘गोले’ थरका बोम्बोहरूले भाग लिँदैनन् । गोले बोम्बो सहभागी भए अनिष्ट हुने आम बुझाइ छ । एक किंवदन्ती अनुसार, ‘छो ना’ (कालो ताल, जुन लौरेबिना कटेपछि गोसाइँकुण्ड पुग्नु अघि पर्छ) मा गोले बोम्बोले सर्पसँग मणि लिने प्रयास गर्दैगर्दा उनको सहयोगीले भयभीत भएर बीचमै ढ्यांग्रो बजाउन छोडे ।


फलस्वरूप बोम्बोको शक्ति कम भयो र सर्पहरूले बोम्बोको रगतले कुण्ड नै रातो बनाए । पछि त्यो कुण्ड कालो बन्यो । यस किंवदन्तीले एकातर्फ तामाङहरूमा गोलेहरूको शक्ति कमजोर हुँदै गएको ऐतिहासिक पक्षलाई दर्शाउँछ भने अर्कातर्फ बोम्बोहरूको अनुष्ठानमा ढ्यांग्रोको महत्त्वलाई पनि उजागर गर्छ ।


अन्य बौद्धिक किंवदन्तीले ‘छो ना’ (नागकुण्ड) र ‘छो कार’ (गोसाइँकुण्ड) दाजुभाइ रहेको तर अनुष्ठानको दुरुपयोगले गर्दा नागकुण्ड गोसाइँकुण्डभन्दा कम उचाइमा भएको बताउँछन् । त्यस्तै, कर्मपा लामालाई मल्ल राजाले गुठी दिएका सम्बन्धमा पनि किंवदन्तीहरू छन्, जसले एकातर्फ लामा, लाम्बु (धामी) र बोम्बो बीचको शक्ति र प्रभाव खुलाउँछन् भने अर्कातर्फ तामाङ पुर्खाहरूको बसोबासको तरिका, आपसको सम्बन्ध, फरक थर निर्माणको विरोधाभास औंल्याउँछन् ।


यसले तामाङको बसोबास क्षेत्रका डाँडा, पहाड, ताल र अन्य धेरै पर्यावरणीय तत्त्वलाई पवित्र र अलौकिक बनाउन बोम्बोहरूको ठूलो भूमिका रहेको पनि देखाउँछ । गोनेङ्ह्या (पूर्णिमा) को दिन गरिने ‘छो कार छोपा’मा देखिने तामाङहरूको सामूहिकताले बोम्बोको अनुष्ठानलाई झन् बलियो पार्छ ।

प्रकाशित : श्रावण ३१, २०७६ ०८:२५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?