१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८

कोसीको थेग्रो

कोसी नदी तिब्बत र नेपालको उच्च भूभाग हुँदै भारतको विहारको समथर भागबाट गंगा नदीमा मिसिन्छ । यो 
विश्वकै सबैभन्दा गतिशील नदीमध्ये एक हो । विगत २०० वर्षमा भारतमा यो नदी ११३ किमि पश्चिमतिर सरिसकेको छ । कोसी यसरी बारम्बार सरिरहँदा यसको नयाँ बाटोमा पर्ने भूभाग र संरचनाहरूलाई पनि धेरै क्षति पुर्‍याएको छ ।

कोसीको थेग्रो

११ वर्षअघि, २०६५ भदौमा सुनसरीको कुशाहा गाविसमा तटबन्ध भत्कँदा उत्पन्न त्रासदी असंख्य स्थानीयवासीको दिमागमा अझै ताजै छ । त्यति बेला नेपालतर्फ त्यसरी तटबन्ध भत्किँदा नदी भारततर्फ अचानक १०० किमिभन्दा बढी पूर्वतिर सरेको थियो र त्यो अभूतपूर्व बाढीबाट ३० लाखभन्दा बढी मानिस प्रभावित भएका थिए । नियमित बाढी र त्यसले निम्त्याउने विस्थापनका कारण कोसी नदीले ‘विहारको दुःख’ संज्ञा पाएको छ ।


कोसी नदीको व्यवस्थापन लामो समयदेखि नेपाल र भारतका इन्जिनियरहरूका लागि निकै कठिन समस्या बन्दै आएको छ । नदी व्यवस्थापनका प्रभावकारी रणनीति बनाउनुअघि बाढीका संरचनागत कारणहरू बुझ्नुपर्छ । यस लेखको पहिलो भागमा हामी नदी प्रवाह र बाढीमा भूक्षय, सिल्टेसन (पाँगो माटोले पानी प्रदूषित हुने प्रक्रिया) र तटबन्ध निर्माणका असरहरूको चर्चा गर्नेछौं । दोस्रो भागमा समस्या समाधान र नीतिगत उपायहरूको चर्चा गर्छौं ।


गतिशील नदी

कोसीको गतिशीलता र नियमित बाढीबीच ठूलो अन्तरसम्बन्ध छ । मूल समस्या नदीको अत्यधिक सेडिमेन्ट फ्लक्स (थेग्रो प्रवाह) हो । प्रचुर मात्रामा थेग्रो संग्रह हुनुका कारण हुन्— कोसीका उपल्ला जलाधार क्षेत्रमा हुने ठूला भूक्षय । हिमालयको भूगर्भीय निर्माणको अवस्था, भारी मनसुनी वर्षा र नदीका उपल्ला जलाधार क्षेत्रका खराब भूमि व्यवस्थापन प्रणाली धेरै भूक्षयका कारक हुन् । हिमालयबाट उत्पन्न हुने नदीको प्रवाहसँगै पहाडी भिरालोको थेग्रो तल झर्छ अनि दक्षिण नेपाल र उत्तर विहारको समथर भूमिमा जम्मा हुन्छ ।


हामी दुवै पंक्तिकारसहितको नेपाल, भारत र बंगलादेशको एउटा अनुसन्धान टोलीले ‘जर्नल अफ हाईड्रोलोजी’ मा हालै प्रकाशित गरेको अध्ययनअनुसार, औसत १० करोड टन बराबरको थेग्रो हरेक वर्ष कोसी नदीको चतरा खण्डमा पैदा हुन्छ (चतरा कोसीका सातै सहायक नदीहरूको संगमस्थलको केही तल पर्छ) ।


थेग्रोको यो मात्रा लगभग १,९१५ टन प्रतिवर्गकिमि प्रतिवर्ष हुन आउँछ । संसारका अन्य केही विशाल नदीका तुलनामा यो निकै ठूलो मात्रा हो (जस्तै— अमेजनको १४० टन प्रतिवर्गकिमि प्रतिवर्ष, गंगाको १५६ टन प्रतिवर्गकिमि प्रतिवर्ष, मिसिसिपीको ३० टन प्रतिवर्गकिमि प्रति वर्ष) । यसले कोसीको समस्याको गम्भीरता छर्लंग पार्छ ।


तर, कोसी नदी विहारमा तल बग्दै गर्दा थेग्रोको मात्रा निकै घट्छ (चतरामा वार्षिक औसत १० करोड टनबाट वीरपुरमा ८ करोड टन अनि कोसी र गंगाको संगमस्थल नजिकैको बलतारासम्म पुग्दा केवल ४ करोड टन) । यसरी तीव्र गतिमा थेग्रोको मात्रा घट्नुको कारण कोसीको जलोढ (अलुभियल) क्षेत्रमा हुने अत्यधिक सिल्टेसन हुन सक्छ । उक्त क्षेत्रको निम्न भिरालोपन र नदीको निम्न गति प्रवाहका कारण यस्तो हुने गर्छ ।


कोसीको अत्यधिक सतह वृद्धि

नेपाल र भारतको समतल क्षेत्रमा सन् १९५० को दशकको मध्यदेखि नै कोसीका दुवै किनारमा तटबन्ध निर्माण गरिएको छ, जसले माथिल्लो क्षेत्रबाट आएको थेग्रोलाई रोक्छ । थेग्रोको मात्रा विशाल छ । माथि उल्लिखित अध्ययनअनुसार, तटबन्ध निर्माण भएयताका ६५ वर्षमा कोसीको चतरा–वीरपुर खण्डमा जम्मा भएको थेग्रोको मात्रा ४१ करोड घन मिटर हुन सक्छ ।


वीरपुरदेखि बलतारा खण्डमा यसको मात्रा आश्चर्यजनक रूपमा १.०८ अर्ब घन मिटर छ । यसरी थेग्रो जम्मा हुने गरेकाले नदीको भुइँ सतह निकै उठेको छ । वास्तवमा कुशाहा जस्ता केही क्षेत्रमा नदीको भुइँ सतहसँगैको बाढी प्रभावित जमिनभन्दा २–३ मिटर अग्लो छ । यस्तो अत्यधिक सतह वृद्धिले नदीमा अस्थिरता पैदा हुन्छ, जसले गर्दा तटबन्ध भत्किन्छ र बाढी आउँछ । तटबन्ध निर्माण भएयता कोसीका अधिकांश बाढी तटबन्ध भत्केकै कारण आएका छन् ।


आईआईटी, कानपुरका वैज्ञानिकहरूले गरेको अर्को अध्ययनमा कैयौं पाँगो जोखिमस्थल (सिल्टेसन हटस्पट) हरूको नक्सांकन गरिएको छ, जहाँ केही दशकयता अत्यधिक थेग्रो संग्रह भएको छ । सो अध्ययनमा यस्ता स्थानहरू हालसालै तटबन्ध भत्केका विन्दुहरूमै भएको देखिएको छ । नदीको अत्यधिक सतह वृद्धिले मानिसहरूलाई कति जोखिममा पारेको छ र तटबन्धले उनीहरूलाई गलत सुरक्षानुभूति प्रदान गरिरहेको छ भन्ने यसले देखाउँछ ।


थेग्रो व्यवस्थापनका नयाँ उपाय

सेडिमेन्ट र यसका चुनौतीसँग लड्न अन्तरदेशीय एकीकृत अध्ययन आवश्यक छ, जसले जलाधार क्षेत्रमा भूमि र जंगल परिवर्तन, भूक्षय र थेग्रो संग्रहको तथ्यांक संकलन र विश्लेषण गर्छ । यसले विभिन्न प्रक्रियाबीचको सम्बन्ध (कारण र असर) थप प्रस्ट पार्छ र थेग्रो व्यवस्थापनका निम्ति दिगो रणनीति बनाउन सहयोग गर्छ । पूर्ण र ठोस तथ्यांकका निम्ति अतिरिक्त मापन केन्द्रहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । उपल्लो क्षेत्रको अत्यधिक भूक्षय स्थल पहिचान गरी उपयुक्त भूमि तथा वनस्पति व्यवस्थापन गर्नुपर्छ ।


अत्यधिक थेग्रो संग्रह भएको तथ्य हेर्दा, यसको समाधानका लागि अभूतपूर्व पहल अत्यावश्यक भइसकेको छ । कोसी नदीको सिल्टेसनले प्राकृतिक सीमा पार गरिसकेको छ र नदीलाई यसको प्राकृतिक अवस्थामा पु‍र्‍याउन केही रणनीतिक ड्रेजिङ (नदीको भुइँबाट माटो, बालुवा इत्यादि निकाल्ने काम) आवश्यक हुन सक्छ ।


मुख्यतः पूर्ण थेग्रो व्यवस्थापन योजना अत्यन्तै जरुरी छ । यस योजनाअन्तर्गत पानीबाट पाँगो निकाल्ने र पाँगोको व्यावसायिक प्रयोगका उपायहरू समेटिनुपर्छ । विहारमा भारतले कोसीको तल्लो खण्डमा रणनीतिक ड्रेजिङ सञ्चालन गर्नुपर्छ । र, सडक निर्माण, तटबन्ध संरक्षण, कृषि आदिमा यस्तो पाँगोको प्रयोगलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ । साथै निम्नस्थ र जलग्रस्थ क्षेत्रलाई पुनः प्रयोगमा ल्याउनुपर्छ ।


यो कार्यलाई सफल बनाउन र यसबाट ठूलो स्तरमा आर्थिक–सामाजिक लाभ लिन विज्ञहरूको योगदानका साथसाथै सरकारी–निजी साझेदारीले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । कोसीमा हुने भूक्षय र थेग्रो संग्रहको अन्तरदेशीय कारण र प्रभाव हुन्छ । तसर्थ सामूहिक र समन्वयकारी भूमिकाद्वारा दीर्घकालीन लाभ उठाउन अन्तरदेशीय रूपमा तथ्यांक र सूचना आदानप्रदान गर्नु अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ ।


सिन्हा आईआईटी, कानपुरको भू–विज्ञान विभागका प्राध्यापक हुन् । नेपाल इसिमोड, काठमाडौंका जल तथा हावापानी विज्ञ हुन् ।

प्रकाशित : भाद्र १, २०७६ ०८:४८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?