पौरखी महिलाले चिनाए महेशपुर

मोरङको कटहरी गाउँपालिका–१, महेशपुरको चौधरी चोक पछिल्तिरको थारू बहुल बस्तीका दृश्य हुन् यी । पौरखी महिलाले गर्दा यो थलोको छुट्टै पहिचान बनिसकेको छ ।

महानगर विराटनगरदेखि मात्र डेढ किमि उत्तरपूर्वमा ‘महेशपुर चौधरी चोक’ लेखिएको बोर्डसँगै यो बस्ती देखिन्छ जहाँका पुरुष पनि श्रीमती, छोरी र बुहारीको पौरखले गर्दा दंग परिरहेका भेटिन्छन् ।

स्थानीय औषधि व्यवसायी ४३ वर्षीय अवधनारायण चौधरी पनि तीमध्येका एक भाग्यमानी पुरुष हुन् । घरबारी र खेतको सारा दायित्व सम्हाल्दै सिलाइ एवं बुटिकको कामबाट पत्नी ३८ वर्षीया शान्तिदेवीले मासिक औषत ३० हजार रुपैयाँ आम्दानी गरिरहेकोमा उनी मख्ख छन् । उनले दिउँसो फुर्सदमा यो सीपमूलक कामबाट दैनिक कम्तीमा हजार रुपैयाँ आय गर्छिन् ।

अवधनारायणलाई श्रीमती आत्मनिर्भर भएकोमा सबैभन्दा बढी खुसी छ । ‘जब मेरो व्यापारमा मन्दी हुन्छ, खेतबारीमा उत्पादन कम हुन्छ,’ उनले भने, ‘पत्नीकै सीप ठूलो सहारा बन्छ ।’

बिहे अगाडिदेखि रुचि भएकाले शान्तिदेवीले माइतीघर मोरङकै ग्रामथान गाउँपालिकाको रंगटोली सिद्राहामा एक संस्थाले सञ्चालन गरेको तालिममा मासिक ६ सय शुल्क तिरी छ महिने सिलाइबुनाइ तालिम लिएकी थिइन् । उनले आफ्नै गाउँपालिकाको झोराहाटमा तीन महिने नि:शुल्क बुटिक प्रशिक्षण लिइन् । यउनले तालिममा सहभागी भएबापत ४ हजार रुपैयाँ नगद पनि पाइन् ।

‘घरमै सटर थापेर काम गर्न थालेको अढाइ वर्ष भयो,’ शान्तिदेवीले भनिन्, ‘पहिला अर्डर आएको बेला घरभित्रै बसेर गर्थें ।’ फुर्सदमा दिउँसो दुई/चार घण्टा मिहिनेत गर्दा दिनको कम्तीमा १ हजार रुपैयाँ आम्दानी हुने गरेको उनले बताइन् । शान्तिदेवीले भनिन्, ‘दिनभरि काम गर्ने हो भने ३ हजार रुपैयाँसम्म कमाइ हुन्छ ।’ उनले सारीको आँचलमा बुटिक भर्दा न्यूनतम ५ सयदेखि ५/६ हजार रुपैयाँसम्म लिन्छिन् । सानो सारीमा बुट्टा भर्दा एक दिन र ठूलोमा तीन दिनसम्म लाग्छ ।

यो बस्तीका पुरुषले श्रीमतीका कारणले मात्र नभएर स्वाभिमानी छोरीले गर्दा पनि गर्व गर्छन् । स्थानीय २२ वर्षीया ममता माझीले पनि सिलाइबुनाइबाटै दैनिक औषत १ हजार २ सय रुपैयाँसम्म कमाउँछिन् । घरायशी जिम्मेबारीकै कारणले पढाइ छुटे पनि उनी अब आफ्नै कमाइले कक्षा १० पछिको अधुरो पढाइलाई निरन्तरता दिने बताइन् ।

ममताले सिलाइको तालिम लिए पनि पुष्पगुच्छा बनाउन आफ्नै अनुभवले सिकेकी हुन् । ‘घर सजावटका लागि एक वर्षदेखि बनाउन थालेको हुँ, एउटा बनाउन पूरा एक दिन र तीन सय रुपैयाँ जतिको सामग्री लाग्छ,’ उनले भनिन्, ‘माग भएमा केही सहयोगी राखेर उत्पादन बढाउँछु ।’

कुखुरा व्यवसायी पिता ४४ वर्षीय सुमृत माझी छोरीको कला र श्रमबाट प्रफुल्ल छन् । उनका दुई छोरा र एक छोरी छन् । एउटा छोरा पलम्बरको काम गर्छ भने अर्को कक्षा–९ मा अध्ययनरत छन् । ‘छोराहरूभन्दा छोरी नै भरपर्दो र गतिली छन्,’ पिता सुमृतले भने, ‘जन्मेदेखि आजसम्म कुनै खाले कष्ट दिएकी छैनन् ।’

लोग्नेको कमाइको बिल्कुलै आश नगरी दुई थरिका व्यवसाय गरी परिवार पाल्ने नारी पनि यो बस्तीमा धेरै छन् । स्थानीय ३५ वर्षीया जलसरी सर्दार (चौधरी) ले दुई वर्षदेखि बिहानसाँझ चियापसल गर्छिन् भने दिनभरि कपडा सिउँछिन् । सबै खर्च काटेर चियाबाट दैनिक ३ सय रुपैयाँ र कपडा सिएर चोखो हजार रुपैयाँ आउने गरेको उनले बताइन् । जलसरीले गाउँपालिकामार्फत सिलाइ प्रशिक्षण लिएकी हुन् ।

उनी यसअघि विराटनगरको एक अगरबत्ती कारखानामा ठेक्का मजदुरका रूपमा मासिक ३/४ हजार रुपैयाँसम्म कमाउँथिन् । दुई छोराकी आमा उनलाई अब कमाउनलाई गाउँ बाहिर जानु परेको छैन । श्रीमानका भरमा नपरी उनी १२ कक्षामा पढ्ने छोरा उज्जवल र कक्षा–४ मा पढ्ने विवेकको मजाले पालनपोषण गर्न सक्छिन् ।

पौरखी नारीले भरिएको यो बस्ती जातीय सदभावको पनि नमुना हो । चौधरीको घरआँगनमा वाहुन, क्षेत्री र नेवार समुदायका बुहारी भेटिनु सामान्य हो । पेसाले प्रहरी हवल्दार यही बस्तीका लक्ष्मी चौधरीसँग बिहे गरेकी २९ वर्षीया सुजिता पौडेल पनि यस्तै एक प्रतिनिधि पात्र हुन् ।

माइती धनकुटा भएकी उनी घरभित्र बाहिरको सम्पूर्ण जिम्मेवारी सम्हालेकी छन् । उनको श्रीमान् सुनसरीको इनरुवामा प्रहरी हवल्दार हुन् । उनी पनि सिलाइकै काममा लागेकी छन् । स्थानीय एक सहकारीमा जागिरे उनी दिनहुँ नगद संकलनका लागि हिँड्छिन् । दसजोड दुई पढ्दापढ्दै छाडेकी पौडेलले बिहे लगतै यहाँको एक निजी विद्यालयमा तीन वर्ष पढाइन् । थारू युवा लक्ष्मीसँग सुजिताको प्रेम बिहे भएको पनि १० वर्ष भइसक्यो ।

चौधरी बहुल यो बस्तीमा ६० वर्षीया टीका राई पनि बस्छिन् । उनले आफैंले बनाएका मुढाहरू देखाइन् । २०४० सालमा धनकुटाबाट यो बस्तीमा बसाइँ सरेकी उनले गत ७ असारमा ७ दिने मुढा बनाउने तालिम लिएकी हुन् । ‘सबै दिदीबहिनीलाई केही न केही गरेको देखेर मन थाम्नै सकिएन,’ उनले भनिन्, ‘दिनको एउटा बनाइरहेको छु ।’

यो गाउँको सबैको मार्गदर्शक भने ५४ वर्षीया सुकुमाया चौधरी हुन् । उनी २०४६ सालदेखि महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका भएर यो बस्तीमा परिवार नियोजन र सुढेनीलगायतका मातृशिशु सम्बन्धी सेवा दिन्छिन् । स्थानीय गृहिणीहरूलाई सीपमूलक तालिममा सहभागिताका लागि घचघच्याउने कार्यको थालनी उनैले गरेकी हुन् । ‘पहिले मलाई घर भाँड्ने बिग्रेका महिला भन्थे, अहिले जनसंख्या घटाउने र आय बढाउने दिदी भन्छन्,’ सुकुमायाले भनिन् ।

गर्भवतीको देखभाल, सुढेनी सेवा, निमोनियामा हेरचाह, कृष्ठरोग, क्षयरोग र कालाज्वर नियन्त्रणबारे प्रशिक्षण लिएकी उनलाई स्थानीयको स्वास्थ्यको निकै ख्याल हुन्छ । ‘पहिलाजस्तो अहिले बिरामी परेका छैनन्, तीन वर्षदेखि कालाज्वर पनि देखिएको छैन,’ उनले भनिन्, ‘खुट्टामा उभिनलाई पनि स्वस्थ त हुनुपर्‍यो ।’

चौधरीको अनुसार स्थानीय महिला पहिलेजस्तो नयाँ मान्छेलाई देखेर डराउने वा घुँघटोमा लुक्दैनन् । ‘पहिले तालिममा बोलाउँदा पनि आउन मान्दैन्थे, कर गर्नु पथ्र्यो,’ उनले भनिन्, ‘अहिले खोजीखोजी आउँछन्, छुटाइहालियो भने उल्टै रिसाउँछन् ।’

यो टोलका महिलाले परम्परागत कृषि र खेतिबारीबाट बाहिर निस्केर सीपमूलक तालिम लिन थालेको मात्र एक दसक भएको स्थानीय सामाजिक अभियन्ता ५१ वर्षीय रमेश लाल चौधरीले बताए । पेसाले कृषक र सवारी चालक उनी सामाजिक विकासमा सक्रिय छन् ।

‘तर, छोटो समयमा उनीहरूले राम्रो प्रगति गरेका छन्,’ उनले भने, ‘यहाँका महिला केही वर्ष अघिसम्म खेतबारी र ढिकीबाट चामल/च्युरा उत्पादन गर्नमा सीमित थिए, अहिले थरिथरिका सीप जानेका छन् ।’ महानगर विराटनगरको सीमासँग जोडिएको नजिकैको ग्रामीण बस्ती हो यो महेशपुर । चौधरीका अनुसार महानगर विराटनगरमा हुने गतिविधिको असर, बढ्दो जनसंख्यासँगै यहाँ पनि घर बढ्दै जानु, कृषियोग्य जमिन कम हुनु र उत्पादन घट्नु परिवर्तनको कारण हो ।