राष्ट्रिय खर्क नीति अन्योलमा

अहिले अवस्था त्यस्तो छैन । बूढो शरीरले गोठालो गर्न नसकेपछि उनी यति वेला गाउँ झरेका छन् । घरमा परिवारले दुई वटा गाई पालेका छन् । उमेर छदाको गोठाले जीवन र खर्क भरी भैंसी चराएर दूध दुहेको सम्झना अझै ताजै छ ।

तेह्रथुमको मेन्छ्यायाम गाउँपालिका स्रीजुङको सेखिम्वाका वलवहादुर घिसिङले पनि भैंसी गोठ पालेर लाचाम देखी मेन्छ्यायाम खर्कमा लामो समय विताए । उनले लेकाली खर्कमा ४३ माउसम्म भैंसी पालेर चराए । वर्षको ८ महिना जस्तो गाउँ छोडेर उनी भैंसी गोठमा विताउथे । घिसिङ पनि अहिले भैंसी गोठ मासेर गाउँतिरै झरेका छन् । खर्कमा भैंसी गोठ रित्तै छन् ।

कार्की र घिसिङ त उदाहरण मात्र हुन् । तेह्रथुम र संखुवासभाको माथिल्लो क्षेत्रको खर्कवाट भैंसी गोठ हटाउने गोठालाको संख्या सयौं छ । हजारौं रोपनी क्षेत्रफलका नागी र खर्क यतिवेला रित्तै छन् । यी जिल्लामा यति वेला भैंसीको संख्या त मासियो नै, पुराना खर्कहरू समेत पशु वस्तु अभावमा रित्तै छन् । जसले गर्दा लेकाली क्षेत्रको जैविक विविधता संरक्षणमा नै असर परेको डिभिजन वन अधिकृत सुनील कुमार सिंहले वताए । खर्कमा मात्र होइन, गाउँघरतिर समेत अहिले भैंसीको संख्या मासिदो अवस्थामा छ । किसान व्यावसायिक गाई पालनतर्फ लागेका छन् ।

गाउँघरका साना किसानले पालेका भैंसी पनि मासु प्रयोजनका लागि विक्री भइरहेका छन् । जसले गर्दा जिल्लाका पशु पालक किसान माझ भैंसीको अभाव भएको पशु अस्पताल तथा भेटेनरी विज्ञकेन्द्र धनकुटाका प्रमुख वरिष्ठ पशु विकास अधिकृत शिवजी प्रसाद दासले बताए ।

पहिले भैंसी चराउने खर्क र जंगललाई वन कार्यालयले सामुदायिक वन गठन गरेर समुदायलाई जिम्मा लगाएपछि चरन क्षेत्र मासिएको भैंसी पालक किसानको भनाइ छ । पुराना खर्क र चौरमा सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहले वृक्षरोपण गरी चरन निषेध गरेका छन् । किसान माझ भैंसी र पाडापाडीको अभाव भएको र भएका भैंसी र पाडापाडीको मूल्य आकासिएकाले व्यवसायिक भैंसी पालक किसानले सरकार संग भैंसी संरक्षण कार्यक्रम सञ्चालन गर्न माग गरेका छन् । भएका दुधालु भैंसीको संरक्षण र पाडी उत्पादनका लागि छुट्टै कार्यक्रम सञ्चालन गर्न नसक्दा वर्षेनी भैंसीको संख्या घढदै गएको हो ।

सडक असुविधाका कारण टाढाबाट भैंसी खरिद गरेर ल्याउन नसकिने र स्थानीय स्तरमा रहेका सीमित भैंसीको मूल्य बढदा भैंसी सामान्य किसानको पहुँचभन्दा बाहिर गैसकेको आठराई गाउँपालिका खाम्लालुङका अगुवा भैंसी पालक किसान गोपी ढुंगानाले बताए । भैंसी संरक्षणका लागि सरकारी स्तरबाट कार्यक्रम सञ्चालन नगरे भैंसी लोप हुने उनले ठोकुवा गरे । दूध उत्पादनका लागि महगो मूल्यमा किनेर पालिएका उन्नत जातका भैंसी समेत मासुका लागि व्यापारीलाई विक्री गर्न थालिएकाले जिल्लाभर भैंसीको अभाव खडीएको भैंसी पालक किसानको गुनासो छ ।

जिल्लामा सुरुमा लिमे र पारकोटे जातका भैंसीमा मुर्रा जात क्रस गराएर पाडापाडीको उत्पादन गरिएको भए पनि त्यो प्रभावकारी नभएको पशु विज्ञ केन्द्र सम्पर्क कार्यालयले जनाएको छ ।

कार्यालयले केही वर्षअघि जिल्लामा भैंसीको संख्या बढाउन विभिन्न क्षेत्रमा भैंसी पालन पकेट क्षेत्र घोषणा गरेर मुर्रा जातका पाडी र विउका राँगा वितरण गरेको थियो । तर व्यावसायिक भैंसी पालनमा किसानको ध्यान त्यति नगएको पशु विकास अधिकृत दासले बताए । सुरुमा गाउँ गाउँमा किसान स्तरमा गठन गरिएका भैंसी पालन समूह समेत अहिले निस्क्रिय छन् ।

थोरै तर स्वादिलो दूध दिने स्थानीय रैथाने भैंसी मासुका लागि काटिने क्रम बढदो छ । स्थानीय हावापानीमा राम्ररी फस्टाउने यस्ता भैंसीको समेत गाउँघरतिर अभाव छ । रैथाने भैंसीको अभाव भएर दूधका लागि उन्नत जातको मुर्रा भैंसी पशु सेवा कार्यालयको सहयोगमा किसानले भित्र्याएका थिए ।

ती भैंसी पनि अहिले मासुका लागि धमाधम काटिदै छन् । भैंसी पालक किसानहरू व्यावसायिक हुन नसक्नु, रोग तथा उपचारका बारेमा प्राविधिक ज्ञान नहुनु, खानपान र उचित स्याहार नपुग्दा समयमा बाली नलाग्नु, चरन क्षेत्र साँघुरिनु, पछिल्ला पुस्ताले भैंसी पालनमा रूचि नदेखाउनु जस्ता कारणले किसान एक दुई बेत भैंसी व्याएपछि मासुका लागि काटीखानेलाई विक्री गर्छन् । जसले गर्दा भैंसीमा गरेको लगानी उठाउन नपाउदै विक्री गर्नुपर्ने अवस्था रहेको धर्मदेवी नगरपालिका संखुवासभाका किसान टंक पौडेलले बताए ।

किसानले गाउँघरमा दूधका लागि पालेका उन्नत जातका भैंसी तथा पाडापाडी समेत बढी मूल्य पाउने विक्तिकै वित्री गर्ने गरेकाले पुराना र व्यावसायिक किसानसँग समेत भैंसीको अभाव छ । बढी मूल्य आउने भएपछि दूध दिदै गरेका भैंसी समेत किसानले मासु व्यापारीलाई विक्री गर्ने गरेको पशु प्राविधिकहरूको भनाइ छ ।

गाउँगाउँमा भैंसी र पाडापाडी लोप हुँदै गइरहेका भए पनि यसको संरक्षण तर्फ कसैले चासो दिएको छैन् । पशु सेवा कार्यालयले जिल्लाका केही क्षेत्रमा भैंसी पालन पकेट क्षेक्र घोषणा गरेर कार्यत्रम संचालन गरे पनि त्यो प्रयाप्त छैन् । भैंसी व्याएर दुध दिन छोड्ने वित्तिकै किसानले पाडापाडी विक्री गर्नाले केही वर्ष पछि वयस्क हुने नयाँ पुस्ताका पाडापाडी समेत किसान संग छैनन् । कृषि अनुसन्धान केन्द्र तरहरा सुनसरीले विभिन्न जातका भैंसीको अध्ययन अनुसन्धान गर्दै आएको छ । तर त्यहा उत्पादन भएका सिमित संख्याका भैंसी र पाडापाडी यहा सम्म आइपुग्दैनन् ।

भैंसीको संख्या प्रत्येक वर्ष घटदै गएपछि गाउँमा रहेका केही भैंसीको मूल्य भने आकासिएको छ । सामान्य दूध दिने भैंसीको मूल्य समेत अहिले ७० हजारदेखि १ लाख ९० हजारसम्म पर्ने गरेको छ । भैंसी गाउँबाट लोप हुँदै गएकाले भएका भैंसी र पाडापाडीको मूल्य पनि महँगो भएको किसानको भनाइ छ । पशु सेवा विज्ञ केन्द्र सम्पर्क कार्यालयका अनुसार अहिले जिल्लामा १५ हजार १ सय ४५ भैंसी र पाडापाडीको संख्या छ ।

कार्यान्वयनमा नै छैन राष्ट्रिय खर्क नीति स्थानीय समुदायको जीविकोपार्जन, राष्ट्रको आर्थिक विकासको आधार र जैविक विविधताको भण्डारका रूपमा रहेको खर्कको वैज्ञानिक व्यवस्थापन नहुँदा पनि भैंसीसँगै अन्य पशुपालक किसानलाई समस्या परेको छ । जडीबुटी, वन्यजन्तुको वासस्थान, घरपालुवा जनावरको जीवन धान्ने स्रोत, नदी नालाको पानीको स्रोत, मनोरम भूदृश्यहरूका साथै वैज्ञानिक, ऐतिहासिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक महत्वका यस्ता क्षेत्रहरू अनादिकाल देखिनै मानव जीवन यापनको अभिन्न अंगका रूपमा रहेका छन् ।

गाउँ बस्तीबाट टाढा उच्च, मध्य र तल्लो पहाडको चुरेक्षेत्रको आसपासमा रहेका यस्ता खर्क र यिनमा आस्रित स्थानीय समुदायको खस्किदो अवस्थालाई दृष्टिगत गर्दै खर्कहरूको वैज्ञानिक व्यवस्थापन, संरक्षण र उपयोग गरी दिगो विकास गर्ने उद्देश्यले जारी गरीएको राष्ट्रिय खर्क नीति २०६८ समेत अलपत्र अवस्थामा छ ।

बढदो जनसंख्या, भू(ाय, अव्यवस्थित चरीचरन, डढेलो र खोरीया फँडानीका कारण पनि उच्च पहाडी क्षेत्रमा रहेका खर्क र त्यहाँको जैविक विविधतामा क्षति पुगिरहेको डिभिजनल वन अधिकृत सिंहको भनाइ छ । यि कारणले खर्कहरूको क्षेत्रफल तथा उत्पादन पनि क्रमिक रूपमा घटदै गएको छ ।

खर्कसम्बन्धी अनुसन्धान तथा दक्षताको अभाव, खर्क विकास तथा व्यवस्थापनमा हुने गरेको अपर्याप्त आर्थिक लगानी, भौगोलिक विकटता र अपर्याप्त जनशक्तिी आदि कारणले गर्दा पनि खर्क विकास तथा व्यवस्थापनले गति लिन सकेको छैन । ग्रामीण बसोवास नजिक सार्वजनिक घाँसे मैदान वा चरीचरन क्षेत्र अति चरीचरण, चौतर्फी अतिक्रमण र मिचाहा प्रजातिका झार र अन्य वनस्पतीको फैलावट पनि खर्कका लागि समस्याका रूपमा देखा परेको वन कार्यालयले जनाएको छ ।

खर्क व्यवस्थापनका लागि स्रोत अभाव, खर्कजन्य स्रोतको अनियन्त्रित दोहन, खर्कको ब्यवस्थापन स्वामित्वको अस्पटता, खर्क व्यवस्थापनसम्बन्धी प्रविधि विकास तथा प्रसार नहुनु, खर्क विकास राष्ट्रिय प्राथमिकतामा नपर्नु खर्क व्यवस्थापनका चुनौती रहेको राष्ट्रिय खर्क नीतिले औंल्याएको छ ।