खाँडो नदी प्रदूषित

जिल्ला खुला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा भइसके पनि नदीमा खुला रूपमा निर्वाध ढंगबाट दिसा फालिने गरेको छ । तर रोक्नेतर्फ कुनै निकायको ध्यान पुग्न सकेको छैन ।

नदीमा दिसा फालिँदा खाडोको दक्षिणी तटीय क्षेत्रमा धार्मिक आस्थामाथि समेत प्रहार भएको छ भने रोगको संक्रमण फैलिने खतरा बढेको छ । यस्तै दिसा नदीमा फालिने स्थानमा चर्न जाने चौपायाहरू भकाभक मर्न थालेको कृषकहरूले बताएका छन् ।

राजविराज–हनुमाननगर सडक खण्ड अन्तरगत राजविराज नगरपालिकाको देउरी भरुवा ग्रामदेबता स्थानभन्दा २ सय मिटर दक्षिण सेफटी ट्यांकीबाट दिसा खाँडो नदीमा मिल्काउने गरिएको छ ।

‘हामीले रोक्दा रोक्दा थाक्यौ तर सेफ्टी ट्यांकी सञ्चालकहरू दिनहुँ आएर नदीमा दिसा मिल्काउने गरेको देउरी भरुवाका लक्ष्मण यादवले बताए । शनिबार साँझ सिरहा सेफ्टी ट्यांकीक बन्दीपुर सिरहाको सेफ्टी ट्यांकी भएको गाडी खाँडो नदीमा निर्बाध रूपमा दिसा फालिइरहेका थिए । ‘जिल्ला खुला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा भइसकेको छ, हामीले सकीनसकी घरघरमा शौचालय बनायौं,’ देउरी भरुवाका लक्ष्मण यादवले भने, ‘हामीले शौचालयमा दिसा व्यवस्थित गरेका छौं तर बाहिरको दिसा हाम्रो ठाउँमा ल्याएर नदीमा मिसाउने कार्य भएको छ, हामी रोक्छौं, मान्दैनन् ।’

उनले नदीलाई दूषित पार्ने र रोगको संक्रमण फैलाउने गरी भइरहेका कार्य रोक्न जनप्रतिनिधि र स्थानीय प्रशासनले तदारुकता देखाउनुपर्ने माग गरे । ‘दिनमा दुईदेखि ३ पटकसम्म सेफ्टी ट्यांकी ल्याएर खाँडो खोलामा दिसा मिल्काउने गरिएको छ,’ स्थानीय रामस्वरूप यादवले भने । नदीमा दिसा मिल्काउँदा पशु चौपायामा तत्कालै प्रत्यक्ष असर देखिन थालेको उनले बताए । उनले कहिले काहीं नदीमा पानी नभएका बेला तटमै दिसा फाल्ने गरेको र सो क्षेत्रमा चर्न जाने पशु चौपाया बिरामी भई मर्न थालेको बताए ।

स्थानीय लक्ष्मण यादवले पछिल्लो केही समययता आफनो टोलका १५ वटा भैंसी अचानक बिरामी भई मरेको बताए । ‘खुला स्थानमा दिसा फाल्छन्, त्यहाँ उम्रिने घाँस खाएर पशु बिरामी भई मर्छन्,’ यादवले भने । उनले भने, ‘हामी गोठाला पनि रोगको उच्च संक्रमणमा छौं, नदीकिनारमा पशुचौपाया लिएर चराउन आउँछौं, सधैं दिसा फालिएको हुन्छ ।’ ‘सेफ्टी ट्यांकीबाट नदीमा वा नदी किनारमा दिसा फाल्नेबितिकै दुर्गन्धले गोठाला भाग्छन्, बटुवालाई पनि बाँधको बाटो हिँड्नै मुस्किल हुन्छ,’ उनले थपे ।

देउरी भरुवा क्षेत्रमा मात्र होइन, खाँडो तटीय क्षेत्रको दक्षिणी भागका पशु चौपायामा समेत समस्या देखिन थालेको छ । खासगरी देउरी भरुवा, मुसहरनिया, तोपा, विषहरिया, लौनिया, तिलाठी, सकरपुरा र बेलही गाउँका पशु चौपायाको पानी खाने ठाउँ खाँडो नदी नै हो भने चरण क्षेत्र पनि खाँडो नदीकै किनार हो ।

यसैगरी ती गाउँका कैयौं मानिस पानी भएका बेला खाँडो नदीमै स्नानसमेत गर्ने गरेका छन् । ‘गाउँका गाउँ पशु चौपायामा समस्या हुने गरी खाँडो नदीमा दिसा मिल्काउनु अपराध हो,’ तिलाठी कोइलाडी गाउँपालिका वडा नम्बर १ का वडाध्यक्ष दिनेश्वर मिश्रले भने । उनले यसबारे तत्कालै स्थानीय प्रशासनसित समन्वय गरी रोक लगाउने बताए ।

‘खाँडो नदीमा दिसा मिल्काउनेले हाम्रो धार्मिक आस्थामाथि पनि प्रहार भएको छ,’ तोपाका शिवकुमार मण्डलले भने, ‘हामी खाँडोको जललाई पवित्र भन्दै पूजा कोठासम्म लान्छांै, स्नान गर्छौं, कैयांै परिवार यही नदीमा छठ पूजा गर्छन्, यसमा जिल्लाभरिको दिसा मिल्काउनु अपराध हो, दोषीलाई कारबाही हुनुपर्छ ।’ उनले जिल्ला खुला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा भइसकेको अवस्थामा खुला रूपमा नदीमा दिसा मिल्काउन नहुने बताए ।

‘खाँडो नदीमा पानीको सतह केही बढ्नेबित्तिकै दक्षिणी क्षेत्रका घरहरूमा पानी पस्छ,’ तिलाठीका देवनारायण यादवले भने, ‘हाम्रा टोलबस्तीका घरघरमा दिसायुक्त पानी पस्दा रोगको संक्रमण हुने खतरा बढेर गएको छ ।’ उनले नदीमा खुला रूपमा दिसा विसर्जन गर्ने कार्य रोक्न प्रशासन र स्थानीय निकायले तदारूकता देखाउनुपर्ने माग गरे । देवनारायणका अनुसार अहिले तिलाठी र लौनिया क्षेत्रका पशुहरूमा समेत विभिन्न रोगको संक्रमण देखिन थालेको छ ।

उक्त क्षेत्रका पशुचौपायाको पानी खाने स्थान पनि खाँडो नदी नै हो भने चरण क्षेत्र खाँडोको तटीय क्षेत्र । ‘नदीमा दिसा फाल्ने कार्य तत्काल रोक्नुपर्छ,’ देवनारायणले भने, ‘अन्यथा हामी सर्वसाधारणलाई जबरजस्ती गएर रोक्नुपर्ने बाध्यता आउन सक्छ ।’ उनले खाँडो खोलामा दिसा फाल्नाले नदी फोहोर भएको र पवित्र जल भन्दै पूजा कोठासम्म खाँडोको जल लग्नेहरूको धार्मिक आस्थामाथि प्रहार भएको बताए ।

तिलाठी कोइलाडी गाउँपालिकाका अध्यक्ष सतिषकुमार सिंहले खाँडो नदीमा खुला रूपमा दिसा फाल्ने अनुमति कुनै निकायले कसैलाई नदिएको बताउँदै नदीमा खुला रूपमा दिसा फाल्नेविरुद्ध स्थानीय प्रशासनसित समन्वय गरी कारबाहीको प्रक्रिया अघि बढाउने बताए । ‘नदीनाला र खुला स्थानमा दिसा फालेर जनता र पशुचौपायालाई रोगको संक्रमण गराउने कार्य कुनै पनि हिसाबले उचित छैन,’ गाउँपालिका अध्यक्ष सिंहले भने, ‘तत्कालै स्थानीय प्रशासनसित समन्वय गरी यस्तो कार्यमा संलग्नलाई कारबाहीको दायरामा ल्याइनेछ ।’