सधैं किरियापुत्री

हिन्दु परम्पराको एउटा विधिअनुसार १३ दिनसम्म कठोर साधनापूर्वक गरिने काजकिरियाका लागि आउजाउ चलिरहने सेवा केन्द्रमा केही व्यक्ति भने सधैं किरियापुत्रीको भूमिकामा हुन्छन् । सेतो वस्त्रमा कसैलाई नछोई नुन र तरकारीबिनाको एक छाक खाएर एकाग्र बस्नुपर्ने किरियापुत्रीको काम हो । निकै कठिन कार्य मानिने भए पनि यस कार्यलाई पेसाका रूपमा केही व्यक्तिले आम्दानी गरिरहेका छन् ।

कर्म चलेपछि मृत्यु हुनेहरूका लागि काजकिरिया गर्नुपर्ने हिन्दु परम्परा छ । स्थान, जाति र परम्पराअनुसार मृतकका छोराहरू किरियामा बस्ने चलन छ । छोरा नभए छोरी बस्ने चलन छ । छोरी पनि नभए आफन्तमध्ये कोही किरियामा बस्नैपर्छ । आफन्तसमेत नभए अरूको साहयता लिनुपर्ने हुन्छ । त्यस्तै सहायताका लागि यस क्षेत्रमा केही बाहुनहरू प्रतीक्ष्ाारत हुन्छन् । ज्याला लिएर उनीहरू मृतकको नाममा किरिया गर्न बस्ने गर्छन् । आपत् परेकालाई उक्त सुविधा प्रदान गर्दै आएका वर्ष ५० का बाहुन भन्छन्, '१८ वर्ष किरियामा बसेर बिताएँ ।'

केही समयअघि किरियापुत्रीको भेषमा भेटिएका उनलाई फेरि किरियापुत्रीकै भेषमा भेटिए । एउटा मृतकका लागि १२ वा १३ दिन किरियापुत्रीको रूपमा वसेको भोलिपल्ट फेरि अर्को मृतकको नाममा बस्ने अवसर पनि आउन सक्छ । 'एक पटक त ३९ दिनसम्म लगातार बसेँ,' उनले भने ।

कपाल मुण्डन गरेर सेतो वस्त्रमा जुत्ताचप्पल नलगाई बस्नु किरियापुत्रीको परिचय हो । एक छाक नुनबाहेकको घ्यूभात खाएर शुद्धपूर्वक १३ दिन कटाउनु उसको साधना हो । कतिपयका लागि १३ दिन १३ वर्ष बिताउनुपरेको जस्तै अनुभूति छ ।

उक्त पेसा गर्ने ब्राह्मणहरूलाई भने उक्त कार्य निकै सजिलो हुने गरेको छ । बानी भएपछि नुनको वास्ता हुन छाड्छ । एकाग्र हुँदै गएपछि बाहिरी गतिविधिप्रति मतलब पनि हुँदैन । १३ दिन निष्ठापूर्वक बसिदियो । काम सकिएपछि ज्याला लियो फेरि अर्काका लागि तयार हुनु उनीहरूको जागिर हो ।

पशुपतिको उक्त सेवा केन्द्रमा एक पटकमा ४२ जना मृत व्यक्तिका लागि किरियापुत्री बस्ने कोठा छन् । दिनहुँजसो किरियाको काम सकेर जाने र आउनेको ताँती हुन्छ । गह्रौं भारी बोक्नु नपर्ने, काम गर्दा बिग्रने तनाव पनि नहुने, कुनै दिमाग र क्षमता भजाएर काम गर्नु पनि नपर्ने उक्त कार्यलाई कतिपयले सजिलो पेसा ठान्छन् । खाना बाहर्ने, टाढा हिँडडुल नगर्ने, कसैलाई नछुने, बिहान र बेलुकी मृतकको परिवार र उनका पुरोहितको निर्देशनमा प्रचलनअनुसार काम गरिदिएबापत राम्रै आम्दानी भइरहेको उनीहरू बताउँछन् ।

पशुपति क्षेत्रमा दाउराको आगो र विद्युतीय मेसिनमा शव दहन गर्ने व्यवस्था छ । शव दहन गरेपछि कतिपयले पशुपति क्षेत्रमा बसेर किरिया कर्म सक्छन् भने कतिपय बाहिर जान्छन् । ज्यालामा किरियापुत्री बस्नेहरू पशुपति क्ष्ाेत्र, अन्यत्र वा मृतकको व्यक्तिको घरमा समेत गएर किरिया बस्ने गर्छन् । उक्त कार्य गर्दा १३ दिनको २० हजारदेखि एक लाख रुपैयाँसम्म ज्याला पाएको उदाहरण छन् । कतिपयले इच्छाअनुसार रकम दिन्छन् भने कतिपय अवस्थामा घटाघटसमेत हुने गरेको पशुपति किरियापुत्री सेवा केन्द्रका कर्मचारी बताउँछन् ।

बाहुनहरूको अनुभवमा पर्वते विधि अर्थात् ब्राह्मण बौद्धिक विधि, नेवार विधि, मगर, गुरुङ विधिमा किरियापुत्री बस्ने गरिन्छ । उक्त जातिभित्र पनि फरकफरक विधिमा किरियापुत्री बस्नुपर्छ । यस पेसा अवलम्बन गर्नेहरू पशुपतिबाट देशका विभिन्न भागमा किरियापुत्री बस्नका लागि जान्छन् । बाहिर जाँदा केही ज्याला बढी आउने उनीहरू बताउँछन् ।

पशुपति क्षेत्रमा २०५० सालपछि किरियापुत्री बस्ने स्थान व्यवस्थित हुँदै गएको हो । त्यस बेला किरियापुत्रीहरूको संगठन नै थियो । सुरुआतीमा २४ जना बाहुनहरू समितिमा आबद्ध थिए । समितिले किरियापुत्री बस्नेहरूले एक्लै बस्दा ११ हजार र साथीको रूपमा बस्दा १३ हजार लिने नियम बनाएको थियो ।

अहिले नियम भंग भएकाले दोहोरो सहमतिमा ज्याला लिने चलन छ । पशुपति क्षेत्र विकास कोषका कार्यकारी निर्देशक रमेश उप्रेतीले किरियापुत्री बस्नेहरूलाई स्वतन्त्र ढंगले कार्य गर्न दिइएको बताए । निजी सम्पर्कमा गरिने कार्य भएकाले वास्ता नगरिएको उनले जानकारी दिए । 'शव दहन गर्नेहरूलाई भने सूचीकृत गरी सेवासुविधासहित काममा लगाइँदै आइएको छ,' उनले भने ।