विद्यालयमा दिवाखाजा

सबै २८ वटै सामुदायिकमा कक्षा ५ सम्म खाजा कार्यक्रम सञ्चालन गरिने नगरपालिकाले जनाएको छ । पैयुँका २८ सामुदायिक विद्यालयमध्ये केहीमा खाजा कार्यक्रम सुरु भएको छ भने केहीमा सञ्चालनको तयारी थालिएको छ ।

विद्यार्थीहरू कक्षामा नियमित हुने र विद्यालय समयसम्म ढुक्कले बस्ने निष्कर्षसहित उक्त कार्यक्रम सञ्चालन गर्न लागिएको गाउँपालिका अध्यक्ष खगेन्द्रप्रसाद तिवारीले बताए । ‘विद्यार्थी उपस्थिति र शैक्षिक अवस्थाबारे अध्ययन गर्न लगायौं,’ उनले भने, ‘सामुदायिकका धेरैजसो विद्यार्थी भोक लागेरै कक्षा छोड्ने निष्कर्ष आयो । कतिपय बिहान भोकभोकै स्कुल आउँदारहेछन् ।’ सबैजसो विद्यालयमा गरिएको अध्ययनले १२ वर्षमुनिका धेरैजसो बालबालिका विद्यालय समयअगावै कक्षा छोड्ने देखिएको उनले बताए ।

गाउँपालिकाले सबै विद्यालयबाट विद्यार्थी संख्या पठाउन निर्देशन दिइसकेको छ । विद्यार्थी संख्याका आधारमा विद्यालयमा रकम पठाइने प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत उज्ज्वल भुसालले बताए । ‘विद्यार्थी संख्याका आधारमा विद्यालयको खातामा रकम जम्मा गरिन्छ,’ उनले भने, ‘विद्यालयले गाउँमै उत्पादित अन्नको खाजा खुवाउनुपर्छ ।’

गाउँपालिकाले खाजा कार्यक्रमका लागि छुट्टै मापदण्ड बनाएको छ । खाजामा गेडागुडी र किन्नैपर्ने बाहेक बजार र प्याकेटका खाजामा प्रतिबन्ध छ । गाउँमा उत्पादन हुने धान, गहुँ, मकै, कोदो, भटमास, आलुको खाजा बनाउनुपर्छ । त्यसमा चना, मैदा, आटा, नुन तेल, चिनीलगायत अत्यावश्यकबाहेक बजारको खाद्यान्न किन्न पाइँदैन । बजारमा पाइने प्याकेटका खानेकुरा पूर्णरूपमा निषेध गर्नुपर्छ । गाउँपालिकाले गरेको निर्णय विद्यालय व्यवस्थापन समितिले पास गरेर विद्यार्थीसंख्यासहित गाउँपालिकामा विवरण पठाउनुपर्छ ।

यसरी पठाएको विवरणका आधारमा गाउँसभाको निर्णयअनुसार विद्यालयमा खाजाखर्च बापतको रकम पठाइन्छ । विद्यालयले मासिक रूपमा खाजाखर्च रकमको हिसाब गाउँपालिकामा पठाउनुपर्छ । गाउँकै खाद्यान्न खुवाउँदा विद्यार्थी र स्थानीय सबैलाई फाइदा पुग्ने भन्दै व्यवस्थापन समितिले यो निर्णयको स्वागत गरेका छन् । ‘यो निकै राम्रो निर्णय हो,’ हुवासको जनसेवा संस्कृत माविका अभिभावक लालबहादुर प्रधानले भने, ‘गाउँमै फलेको अन्न पोसिलो र स्वस्थकर हुन्छ, फलाउनेले दुई–चार पैसा कमाउँछन् ।’

पैयुँका सबैजसो सामुदायिक विद्यालयमा विद्यार्थी संख्या घट्दो क्रममा छ । खर्च हालेरै पनि सन्तानलाई बोर्डिङ स्कुलमा पढाउने अभिभावकको चाहनाले गाउँगाउँमा निजी विद्यालयको प्रभाव बढ्दो छ । यही प्रभावले सामुदायिकमा विद्यार्थी घटेको विद्यालयले जनाएका छन् । सामुदायिकमा सुरु गरिएको खाजा कार्यक्रमले विद्यार्थी बढ्ने अनुमान गरिएको पैयुँका विद्यालय स्रोतव्यक्ति रामप्रसाद काफ्लेले बताए ।

सामुदायिक विद्यालयमा अधिकांश विपन्न मजदुर र कमजोर आर्थिक अवस्थाका परिवारका केटाकेटी भर्ना हुने गरेका छन् । कतिपय परिवार खाद्यान्नकै लागि सानै उमेरका बालबालिकालाई काममा पठाउने चलन छ । घरमा भरपेट खान नपाएका बालबालिकाको कक्षा छोड्ने दरसमेत बढ्दो छ ।

यही समस्या हटाउन गाउँपालिकाले परीक्षणका रूपमा भदौ १ देखि ‘दिवा खाजा’ कार्यक्रम सञ्चालन गरेको हो । कार्यक्रमको प्रभावकारिता भए कार्यक्रम निरन्तर गरिने अध्यक्ष तिवारीले बताए । ‘खाजाको व्यवस्थापनले विपन्न परिवारका छोराछोरी विद्यालयमा टिकाउने अपेक्षा हो,’ उनले भने, ‘यो वर्षको प्रभावकारिता अध्ययन गरेर निरन्तर गर्छौं ।’

गाउँपालिकाले दिवा खाजा कार्यक्रम टिकाउन आन्तरिक स्रोतबाटै बजेट व्यवस्थापन गर्ने तयारी गरेको छ । जसका लागि विभिन्न सिफारिस शुल्क, एकीकृत सम्पत्ति कर लगायतको आन्तरिक आम्दानीको केही प्रतिशत रकम यो कार्यक्रमलाई छुट्याउन गाउँसभाको बैठकले निर्णय गरेको छ ।

यसअघि पर्वतकै महाशिला गाउँपालिकाका सबै विद्यालय र कुश्मा नगरपालिकाका केही विद्यालयमा दिवा खाजा कार्यक्रम सञ्चालित छ । यो कार्यक्रम सञ्चालन गरेका विद्यालयहरूले विद्यार्थी नियमित र पढाइको स्तरमा समेत सुधार आएको दाबी गरेका छन् ।