संस्कृत कक्षामा दलित र जनजाति

यहाँको संस्कृत माद्यमिक विद्यालयमा अहिले कसैले कसैलाई जात सोध्दैन । विस्तारै यसले समाज परिवर्तनको अनुभूति गराएको छ । जैमिनी नगरपालिका ७ की जमुना नेपाली र हिमानी थापालाई संस्कृत पढ्न पाउँदा खुसीसँगै नौलो पनि लागेको छ । दुवै १० कक्षाका छात्रा हुन् । केही वर्ष अघिसम्म बाहुन–क्षत्री समुदायका बालबालिकाले मात्र संस्कृत पढ्ने चलन थियो । तर, दलित र जनजातिका बालबालिका पनि हाल संस्कृत अध्ययन गरिरहेका छन् ।

संस्कृत पढदा बोली प्रष्ट हुने, व्याकरण, साहित्य र भाषामा अब्बल बनेको देखेपछि विद्यार्थीमा आकर्षण बढेको छ । ‘अघिल्लो पुस्ताले भाषामा राम्रो गरेको देखिएको छ । हामीले पनि व्याकरण र भाषामा सुधार ल्याउन सक्छौं भनेर संस्कृत पढेका छौं,’ नेपालीले भनिन्, ‘माध्यमिक परीक्षा पास गरेपछि गाउँघरमा कर्मकाण्डको काम गर्न पनि सकिन्छ ।’ नेपालीकी साथी थापालाई पनि संस्कृत पढ्न पाउँदा खुसी लागेको छ ।

जिल्लाको एक मात्र यो विद्यालयमा पढ्ने छात्रछात्रामध्ये दलित र जनजाति संख्या धेरै रहेको प्रधानाध्यापक अरुण चालिसेले बताए । ‘मावि तहसम्मको संस्कृत पढेकालाई सामान्य सिकाउँदा कर्मकाण्डमा सक्षम बन्न सक्छन्,’ उनले भने, ‘गएको वर्षको एसईई परीक्षा दिने हाम्रा ५४ विद्यार्थीमा दलित र जनजातिको संख्या ३२ थियो, बाँकी क्षत्री–बाहुन समुदायका थिए ।’ दलित र जनजाति समुदायमा संस्कृत शिक्षाप्रतिको दृष्टिकोण सकारात्मक बन्दै गएको उनले बताए ।

‘विभेदको अन्त्यका लागि यो विद्यालय गन्तव्यजस्तै भएको छ,’ उनले भने, ‘शिक्षामा सबैले समान अवसर पाउनुपर्छ भनेर हामी शिक्षकसँगै अभिभावक पनि सकारात्मक भएकाले असर राम्रो छ ।’ संस्कृत शिक्षा समय क्रममा धेरै आरोह–अवरोह पार गरेर चलेकाले जुनसुकै समुदायबाट भए पनि सभ्य र शिक्षित जनशक्ति उत्पादन आफ्नो ध्येय भएको उनले बताए ।

‘संस्कृत माविका विद्यार्थी भन्दा सम्मानित भइन्छ,’ पूर्वविद्यार्थी तथा राजनीतिक कार्यकर्ता सीताराम रसाइलीले भने, ‘विभेद अन्त्यको केन्द्र पनि संस्कृत विद्यालय बनेको छ ।’ २०४७ सालको मुलुकको राजनीतिक परिवर्तनपछि तत्कालीन प्रधानाध्यापक नारायण चालिसे र पूर्वप्रअ इन्द्रराज पौडेलले दलितले पनि ब्राह्मण समुदायसँगै मिलेर पढ्न र काम गर्न सक्ने बनाउन संस्कृतमा भर्ना गराएको स्मरण गर्छन् ।

०५२ सालदेखि दलित विद्यार्थीले संस्कृत विषय लिएर एसएलसी उत्तीर्ण भएको तथ्यांक विद्यालयमा छ । यसरी उत्तीर्ण भएकाले समाजमा राम्रो छविसमेत बनाएका छन् । सेनामा प्रवेश गर्नेले पनि त्यहाँको कर्मकाण्डी काम गरेका छन् । सामाजिक पेसामा लाग्ने बढी छन् । यहाँ पढेकाहरू प्रष्ट वक्ताका रूपमा देखिएको उनको अनुभव छ ।

‘हिजोसम्म बाहुन–क्षत्रीले मात्रै संस्कृत पढ्ने भन्ने थियो, अहिले जाति भन्ने हराएको छ,’ चालिसेले भने, ‘अत्यावश्यक कामका लागि पण्डित पाउनै मुस्किल भएकाले छोराछोरीले चासो राखिदिऊन् भन्ने अभिभावकमा पनि भावना पलाएको छ ।’ मावि तह उत्तीर्ण भएपछि भने यहाँका विद्यार्थीलाई उच्चशिक्षा सजिलो नभएको शिक्षक होमनाथ आचार्यले बताए । ‘जिल्लाभरि नै कक्षा ११ र १२ कक्षा र उच्च शिक्षामा संस्कृत पढ्ने ठाउँ छैन,’ उनले भने, ‘टाढा जानुपर्दा विद्यार्थीको चाहना भएर पनि पढ्न पाएका छैनन् ।’ उच्च शिक्षाका लागि तनहुँको भानु संस्कृत विद्यापीठ वा राजधानीको वाल्मीकि क्याम्पस पुग्नुपर्ने बाध्यता भएको उनले बताए ।

केही विद्यार्थी भने अभिभावकलाई सोधेर राजधानी गएर पढ्ने चाहना बनाइसकेका छन् । ‘संसारकै पुरानो भाषा भएकाले पढ्ने चाहना छ । काठमाडाैं भए पनि जाने योजना बनाएकी छु,’ कक्षा १० की हिमानी थापाले भनिन्, ‘भाषाको शुद्धतामा यसले साथ दिने विश्वास लागेको छ ।’ माध्यमिक परीक्षापछि स्नातक तहसम्म गाउँमै पढ्ने अवसर संस्कृतमा नभएको हो ।

त्यसले खर्च बढाएको स्थानीय बमबहादुर थापाले बताए । ‘घरछेउमै पढ्ने अवसर नभएपछि राजधानी पठाउन सबै अभिभावकले सक्दैनन्,’ उनले भने, ‘आर्थिक अभावमा चाहेका मध्ये १० प्रतिशत विद्यार्थी पनि राजधानी पुगेर पढ्ने अवसर मिलेको छैन ।’ पढेका विद्यार्थीले कर्मकाण्डसहित अंग्रेजी भाषामा पनि दक्षता बढाएको उनले बताए । उक्त विद्यालयमा कक्षा १० सम्म भाषा, व्याकरण र संस्कृत साहित्यको पढाइ हुन्छ । केही विद्यार्थीले भने मावि तहको पढाइ सकेपछि दमकमा रहेको जैमिनी संस्कृत पाठशालामा गएर कर्मकाण्डकै पढाइसमेत गरेका छन् ।

सर्कुवाका सुरेश आचार्यले संस्कृत पढेर पण्डितको पेसा थालेका छन् । अरू जागिरभन्दा यो पेसामा सन्तुष्टी मिलेको उनले बताए । गाउँघरमा आवश्यक पर्ने न्वारान, श्राद्ध, रुद्री, सप्तचण्डी, गीता र भागवत् वाचन गर्ने पण्डित अभावमा हजारौं खर्चने समस्या यो पढाइले अन्त्य गर्ने शिक्षक सुकदेव पौडेल बताउँछन् ।