हराउँदै खाम बोली

लामा खाम हुम्लाका लामा समुदायको मातृभाषा हो । यसको आफ्नै लिपि छैन । तर, गौतम बुद्धले सुरु गरेको लिपिलाई उनीहरूले आफ्नो भाषाको लिपि मान्दै आएका छन् ।

लामा सांस्कृतिक मञ्च, हुम्लाका अध्यक्ष धर्मनन्द लामा आफ्नो लिपि नहुँदा कामकाज गर्न गाह्रो भएको बताउँछन् । ‘हाम्रै समुदायका मान्छेहरू पनि नेपाली भाषा बोल्छन् र नेपालीमै कामकाज गर्छन्,’ उनले भने, ‘आफ्नै भाषामा काम गरे पनि त्यसलाई नेपालीमा उल्था गर्नुपर्ने बाध्यता छ, यसले गर्दा मातृभाषा बिरानो हुन थालिसक्यो ।’

हुम्लामा नाम्खा गाउँपालिकाको पूरै क्षेत्र र सिमकोट गाउँपालिकाको वडा नं. १ को डोजाम, वडा नं. ३ को बरागाउँ, लिमाटाङ र चोर्पा तथा वडा नं. ४ को बुरौंसेमा लामा खाम भाषीको संख्या अधिक छ । सिमकोट ३ का वडाध्यक्ष जिङनेत लामाले उक्त वडामा लामा खाम भाषा बोल्न सक्ने स्थानीयको संख्या १ हजार ७ सय ४७ रहेको बताए । त्यस्तै, डोजाममा करिब ६ सय र बुरौंसेमा करिब ७ सयको संख्यामा लामा खाम भाषीको संख्या रहेको सम्बन्धित वडाका अध्यक्षले जानकारी दिए ।

नाम्खामा भने करिब ४ हजार ५ सय व्यक्तिलाई लामा खाम भाषा बोल्न आउने गाउँपालिका अध्यक्ष विष्णु लामाले बताए । लामा खाम भाषासँग यति ठूलो संख्याको सम्बन्ध रहे पनि प्रचलनमा नरहनु र संवाद गर्दा नेपाली भाषाको सहारा लिनु विडम्बना रहेको लामा सांस्कृतिक मञ्चका अध्यक्ष लामा बताउँछन् ।

आफ्नो क्षेत्रमा बोलिने मातृभाषाको प्रवर्द्धन गर्ने जिम्मेवारी स्थानीय तहको पनि हो । यसलाई स्थानीय तहले पाठ्यक्रम बनाई लागू गर्दा भाषा संरक्षणमा टेवा पुग्न सक्छ । तर, लामा खाम भाषा बोलिने क्षेत्रका विद्यालयमा यो भाषा पाठ्यपुस्तकमा समावेश छैन । नाम्खा गाउँपालिका अध्यक्ष लामा यहाँको मातृभाषालाई विद्यालय तहको पाठ्यपुस्तकमा समावेश गर्न आवश्यक भए पनि हालसम्म समावेश गर्न नसकिएको बताउँछन् । ‘आगामी आर्थिक वर्षमा हामीले लामा खाम भाषालाई विद्यालयको स्थानीय पाठ्यक्रममा समावेश गर्ने सोच बनाएका छौं,’ उनले भने, ‘यसो गर्न सकियो भने मातृभाषा जोगाउन टेवा पुग्न सक्छ ।’

सिमकोट गाउँपालिका ३, लिमाटाङका रिनजिन लामा मातृभाषाको जगेर्ना गर्नका लागि सरकार र सरोकारवालाले विशेष पहल गर्नुपर्ने बताउँछन् । बेलैमा ध्यान नदिने हो भने आफ्नै भाषा भोलि कहानी बन्ने अवस्था आउने उनको भनाइ छ । ‘हामीभन्दा पछिल्लो पुस्तालाई बेलैमा यो भाषा सिकाउनुपर्छ,’ उनले भने, ‘पुरानो पुस्ताले यो भाषा बोल्दै आए पनि नयाँ पुस्ताले बिर्संदै जान थालेको छ ।’

लामा खाम भाषा आफ्नै थलोबाट लोपमात्र हुने अवस्थामा मात्र पुगेको छैन, सरकारको आधिकारिक अभिलेखमा समेत अभिलेखीकरण हुन सकेको छैन । भाषा आयोगका अध्यक्ष लवदेव अवस्थीले स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिले लामा खाम भाषाबारे जानकारी दिए पनि अनुसन्धान गर्न नसकिएको बताए । स्थानीय तहको समन्वयमा छिट्ट्रै यो भाषाबारे अध्ययन गरिने उनको भनाइ छ । ‘गाउँबस्तीमा यस्ता थुप्रै भाषा छन्, जसको पहिचान गर्नसमेत सकिएको छैन,’ उनले भने, ‘आयोगले स्थलगत रूपमै अध्ययन अनुसन्धान गर्ने योजना बनाएको छ ।’