समाजसँग जोड्ने शिक्षा

०००
राष्ट्रिय क्रिकेट टोलीका कप्तान पारस खड्का स्कुल पढ्दा फुटबल, बास्केटबल र क्रिकेट खेल्थे । उनी पढाइमा पनि कमजोर थिएनन् । खेलले पढाइलाई कुनै असर गरेन । दुवैलाई सँगसँगै लगे । उनी अहिले नेपालका सर्वाधिक लोकप्रिय खेलाडीमा पर्छन् । पढाइमा मात्र लागेको भए, सायद उनी सफलताको यो शिखरमा पुग्ने थिएनन् होला ।
०००
नयाँबजार काठमाडौंकी प्रकृति नकर्मी आफ्नो कविता संग्रह ‘द ग्लास हाउस’ किताब लिएर गत महिना बजारमा आइन् । उनी ग्यालेक्सी पब्लिक स्कुल हँुदै अहिले ट्रिनिट्री कलेजमा अध्ययनरत छिन् । पढाइका साथै उनले आफ्नो ध्यान अतिरिक्त क्रियाकलापमा लगाइन् र कविता संग्रह नै प्रकाशित गराइन् ।
०००
यी तीन व्यक्ति पाठ्यपुस्तकमा मात्र सीमित भएनन्, अतिरिक्त क्रियाकलापमा समेत सहभागी भए । त्यही अतिरिक्त क्रियाकलापले उनीहरूलाई सफल बनाएको छ । मनिता र पारस चर्चित खेलाडी भएका छन् भने प्रकृति कवयित्री रूपमा उदाएकी छन् ।
हाम्रो समाज त्यस्तो पनि थियो, जहाँ पाठ्यपुस्तक अध्ययनबाहेकमा सहभागी हुनुलाई समय बर्बाद गरेको मानिन्थ्यो । पढाइलाई जोड दिने विद्यालय खोजी खोजी अभिभावकहरू छोराछोरीलाई पठाउने गर्थे । सानालाई डाक्टर, इन्जिनियर होस् भनेर आशिष दिइन्थ्यो । पढाइ, त्यसमाथि पनि पाठयपुस्तकमै जोड दिनुपर्छ भनिन्थ्यो ।
समाजमा परिवर्तन आएसँगै अभिभावकमा पनि पढाइप्रतिको दृष्टिकोणमा परिवर्तन आएको पाइन्छ । अतिरिक्त क्रियाकलाप पनि पढ्नु बराबर हो भन्ने सोचको विकास हुन थालेको छ । सरकारले समेत अतिरिक्त क्रियाकलापसम्बन्धी विषयलाई प्राथमिकता दिएको छ । शिक्षा नियमावलीमा समेत अतिरिक्त क्रियाकलापलाई समावेश गरिएको छ । नियमावलीको अन्तिम मस्यौदामा विद्यालयले विद्यार्थीको सिर्जनात्मक प्रतिभाको विकास र पठनपाठनलाई प्रभावकारी बनाउन अतिरिक्त क्रियाकलाप कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्नेछ भन्ने उल्लेख गरिएको छ । अतिरिक्त क्रियाकलाप कार्यक्रममा शिक्षक तथा विद्यार्थी दुवैले भाग लिनुपर्ने र अपांगता भएका विद्यार्थीलाई समेत समावेश गराउनुपर्ने नियमावलीमा उल्लेख छ ।
नियमावलीमा विद्यालयमा राष्ट्रियताको भावना जगाउने, मनोरञ्जनात्मक तथा राष्ट्रिय संस्कृति वा कलाप्रति अभिरुचि बढाउने किसिमका नाटक, नृत्य र लोक संगीतको अभ्यास तथा प्रतियोगिता गर्ने भनिएको छ । विद्यार्थीहरूमा सामाजिक सेवा र वातावरण संरक्षणप्रति चेतना बढाउने कार्यक्रम गर्नुपर्ने हुन्छ । शिक्षण संस्था, सामुदायिक स्थलको सरसफाइ र संरक्षण, विद्यालय बगैंचा, करेसाबारीको निर्माण, वृक्षरोपण, साक्षरता कार्यक्रममा सहभागी गराउनुपर्नेछ । यस्ता कार्यमा प्रोत्साहित गराउनुपर्छ । स्काउट, जुनियर रेडक्रसजस्ता संस्थाका इकाई खोल्न प्रोत्साहित गर्नुपर्ने हुन्छ । स्काउटले विद्यार्थीको आत्मबल बढाउँदै समाज चिनाउन मद्दत गर्छ ।
विद्यार्थीलाई चित्रकला, हस्तकला प्रतियोगिता, वाद्यवादन, नृत्य, नाटक, वक्तृत्वकला, हिज्जे, खेलकुद, साहित्यिक कार्यक्रममा सहभागी गराउनुपर्ने हुन्छ । विद्यालयले प्रत्येक शुक्रबार दैनिक पठनपाठन सकेपछि विद्यार्थीलाई अतिरिक्त क्रियाकलापमा अनिवार्य रूपमा सहभागी गराउनुपर्ने शिक्षा नियमावलीमा उल्लेख छ ।
जिल्ला शिक्षा कार्यालयले विद्यार्थीको सहभागितामा नियमित रूपमा विभिन्न विधामा जिल्ला स्तरीय प्रतियोगिता सञ्चालन गर्नुपर्नेछ । विद्यालयले अतिरिक्त क्रियाकलाप सञ्चालन गर्न आवश्यकताअनुसार समिति गठन गर्न सक्नेछ । नियमावली बनाउन मुख्य भूमिका निर्वाह गरेका शिक्षा मन्त्रालयका सहसचिव हरि लम्साल भन्छन्, ‘विद्यार्थीले पढेर र परीक्षामा लेखेर मात्र हुन्न । उनीहरूले व्यवहारमा पनि आफ्नो क्षमता देखाउन सक्नुपर्छ ।’ विद्यार्थीको व्यावसायिक ज्ञान, सीप र धारणालाई विकास गर्न अतिरिक्त क्रियाकलापलाई जोड दिइएको लम्सालले बताए । उनले अतिरिक्त क्रियाकलापले विद्यार्थीलाई समाजसँग जोड्ने बताए ।
०००
बाल विकास माध्यमिक विद्यालयकी प्रध्यानाध्यापक मैयाँदेवी मल्लले स्कुलमा विद्यार्थीहरूले पढाइबाहेक अन्य अतिरिक्त क्रियाकलापमा भाग लिइरहेकामा खुसी व्यक्त गरिन् । ‘जिल्ला वा अन्य स्रोत केन्द्रको बैठकमा जाँदा पहिले हाम्रो स्कुलको कुनै कुरा हँुदैनथ्यो । तर, आज हरेक बैठकमा तपाईंको स्कुल राष्ट्रिय खेलाडीले भरिएको छ हैन भनेर मलाई सोध्ने गर्छन्,’ उनले भनिन् । मल्लले आफ्नो विद्यालयबाट उत्कृष्ट जुडो खेल्ने १४ बालबालिकालाई छात्रवृत्ति प्रदान गरेको पनि बताइन् । प्रशिक्षक सूर्यनारायण श्रेष्ठ पढाइबाहेक अतिरिक्त क्रियाकलापले विद्यार्थीको भविष्य नै उज्ज्वल हुने बताए । उनले भने, ‘उदाहरणका लागि मनितालाई नै हेर्नुहोस् । पहिला उनलाई कसैले चिन्दैनथे, जब उनी जुडो खेलेर उत्कृष्ट भइन्, अहिले उनी सबैको वाहवाहकी पात्र बनेकी छन् ।’ कक्षा ९ मा पढ्दै गरेकी प्रकृति आङ्देम्बे कविता लेख्छिन् । कवितालाई रोमाञ्चक रूपमा प्रस्तुत गर्ने खुबीसमेत भएकी उनको निचोड छ, ‘कविता लेख्न थालेपछि पढाइ अझ राम्रो हुन थाल्यो ।’ ‘कविता लेख्दा विम्ब, प्रतिविम्ब आवश्यक पर्छ । त्यसमा पनि मिठास ल्याउनुपर्‍यो । त्यसका लागि शब्दकोषदेखि अन्य थुप्रै कुरा मिहिनेत गरेर पढ्नुपर्छ । जसले गर्दा दैनिक पढाइमा समेत मद्दत पुर्‍याएको छ,’ उनले भनिन् । कविहरू सरिता तिवारी, उपेन्द्र सुब्बा, मनु मञ्जिल, स्वप्निल स्मृति, विप्लव ढकाल, विप्लव प्रतीक, सरस्वती प्रतीक्षा, सीमा आभास, भूपिन, बुद्धिसागरलगायत अधिकांशले विद्यालयकालदेखि नै साहित्य यात्रा सुरु गरेका हुन् । कवि तथा उपन्यासकार बुद्धिसागर विद्यार्थीमा अतिरिक्त क्रियाकलाप महत्त्वपूर्ण रहेको मान्छन् । उनी भन्छन्, ‘मैले स्कुल पढ्दै गर्दा जासुसी उपन्यास पढ्थें र एउटा त लेखें पनि । अन्य उपन्यासहरू पनि पढें । अहिले आएर हेर्दा मेरो लेखाइको जग त्यही हो जस्तो लाग्छ ।’ उच्च माध्यमिक विद्यालय संघ नेपाल (हिसान) का अध्यक्ष रमेश सिलवाल पनि पढाइ मात्रै सबै कुरा नभएको बताउँछन् । ‘विद्यार्थीमा अतिरिक्त क्रियाकलाप पनि आवश्यक पर्छ । त्यसैले मैले त्यसलाई ध्यानमा राखेर खेलाडीलाई आफ्नो कलेज (गोल्डन गेट) मा छात्रवृत्ति दिएको हुँ,’ उनले भने । समाजका विभिन्न विषयलाई अतिरिक्त शिक्षाका रूपमा विद्यार्थीले सिक्दा उनीहरू समाजसँग जोड्ने काम गर्छ । अतिरिक्त क्रियाकलापमा सबैले जोड दिन आवश्यक छ । सरकारी तहबाटै त्यस विषयमा ध्यान दिए प्रकृति, मनिता र पारसजस्ता प्रतिभाहरू स्कुलबाटै प्रस्फुटन हुनेछन् ।