ठाउँ–ठाउँमा मण्डला

‘संस्कृत शब्द मण्डलादीबाट उत्पत्ति भएको मण्डल नेपाल भाषामा मण्ड: र अंग्रेजीमा मण्डला भनिन्छ,’ मण्डला विशेषज्ञ प्रचण्ड शाक्य भन्छन्, ‘नेपाल भाषामा मण्ड: भनेको ज्ञान र लादी भनेको सार रहेको मण्डला हो ।’ सर्वप्रथम बुद्धले शिष्य आनन्दलाई ‘ह्वील अफ लाइफ’ भवधर्मचक्र मण्डलका बारेमा वर्णन गरेका थिए । ‘यहीँबाट मण्डलाको विकास भएको हो,’ उनले भने, ‘युवा पुस्ताले मण्डला हेरेर आकर्षित हुने मात्र नभई त्यसले दिन सक्ने ज्ञान लिनुपर्छ ।’

नकबहिलमा पुच:का १५ युवायुवतीले दुई दिन लगाएर नवग्रह मण्डला बनाएका छन् । स्थानीय युवा सुजन शाक्यका अनुसार नेवारी परम्परामा आठवटा मंगल चिह्न हुन्छ । ‘मंगल भनेको शुभ हो,’ उनले भने, ‘नवग्रहमा ब्रह्माण्डको चित्रण गरिएको छ ।’ नवग्रहमा सूर्य, चन्द्र, बुध, शुक्र, मंगल, बृहस्पति, शनि, राहु र केतु पर्छन् । ‘चिना देखाउँदा र ग्रह शान्ति गर्दा प्रयोग हुने मण्डला यही हो,’ उनले भने, ‘नवग्रह मण्डलामा हिन्दु र बौद्ध (बज्रायणी) धर्मसँग सम्बन्धित छ ।’
पाटन छाबहालमा भने पञ्चबुद्ध मण्डला बनाइएको छ । ‘हिन्दु धर्मअनुसार मण्डला यन्त्र भनिन्छ,’ स्थानीय युवा श्रवण शाक्य भन्छन्, ‘बीच भागको चक्रमा बुद्ध मूर्ति भएको मण्डला पञ्चबुद्ध मण्डला हो ।’ उनले पञ्चबुद्ध मण्डला पञ्चावली तत्त्व मिलेर बनाइएको बताए । उनी भन्छन्, ‘सबभन्दा बाहिर आगोको ज्वालावली तत्त्वले रिस, राग र मोह, बज्रावलीले शक्ति, पद्मावलीले मन शुद्ध, निश्चल, कोमल, वायुवलीले मिलनसार हुनुपर्ने संकेत गर्छ । त्यसपछि दरबार आकृतिमा चारैतिर मुख्य प्रवेशद्वारमा महाकालजस्ता डरलाग्दा देवता राखिएका छन् । यसको अर्थ मानिसका फरक–फरक किसिमका स्वभाव हुन्छन् भन्ने हो । यसको पहिचान क्षमता मानिसमा हुनुपर्ने उल्लेख गर्दै शाक्यले भने, ‘अनि मात्र सफलता पाउन सकिन्छ भन्ने संकेत गर्न खोजिएको हो । देवताले समाती राख्ने ज्याबलमा मानिसहरूलाई अंकुश लगाउने संकेत रहेको छ । ‘ज्ञानगुणका कुरा लिइसकेपछि सुरक्षित गर्नुपर्ने संकेत तालाले, प्रचारप्रसार गर्नुपर्ने संकेत घण्टाले गर्छ,’ उनले भने ।
यमन्तक देवताको मण्डलामा देवताहरू देखिँदैन । देवताका प्रतीकका रूपमा खड्गहरू हुन्छन् । यसले मानिसहरूमा गोप्यताको क्षमता पनि हुनुपर्ने संकेत गर्छ । मठमन्दिर, घरको कौसी, आँगन, पूजा कोठा इत्यदिमा देखिने मण्डल अष्टमण्डल हुन् । यसलाई कुलदेवता, इष्टदेवतालगायत जुनसुकै देवताको प्रतीकका रूपमा पूजा गर्न सकिने उल्लेख गर्दै मण्डला विशेषज्ञ शाक्यले भने, ‘ज्ञान प्राप्त गर्न घर त्यागिहाल्नु पर्दैन ।’ उनका अनुसार विभिन्न तरिकाबाट ज्ञान हासिल गर्न सकिन्छ । ‘म्ह: पूजा गर्दा पनि मण्ड: बनाएर नव वर्ष फलिफाप होस् भनी पूजा गरिन्छ,’ उनले भने, ‘यसबाट पनि पूर्ण ज्ञान हासिल गर्न सकिन्छ ।’ उनले मण्ड:मा अष्टमंगलको चिह्न हुने बताए । ‘मण्ड:मा श्रीबच्छको अर्थ मृत्यु नभएसम्म ज्ञानगुणका कुरा सिकिरहनुपर्ने, कमलको फूलले मन निश्चल, निर्मल र कोमल बनाउनुपर्ने, ध्वजबलले आफूमा भएको प्रभाव देखाउन सक्नुपर्ने, कलश अमृत, चामरले सबैलाई समान व्यवहार, मत्स्यले राम्रो र नराम्रो गुण छुट्याउन सक्नुपर्ने, छत्रले अरूलाई पनि सुरक्षा गरेर अगाडि बढ्न सक्नुपर्ने र शंखले सधैं जागरुक हुुनुपर्ने संकेत गर्छ । कालो भटमास, कालो दाल जनावरका प्रतीक हुन् । मानिसमा रहेको जनावरको जस्तो प्रवृत्ति हटाउन सके देवतासरह स्थान पाउन सकिने शाक्यले बताए ।