म बूढो भएँ । कसरी भएँ ? किन भएँ ? कहिलेबाट भएँ ? त्यसको हेक्का मलाई छैन । ‘जब पुग्यो ६० हातमा भयो लाठी’ भन्ने उक्ति सानैदेखि सुनिआएको हुँ । मेरा बुबा, हजुरबुबाहरू लट्ठी टेकेर हिँडेको देखेको हुँ । अहिले म ८७ वर्षको उमेरमा छु । लट्ठी टेकेर हिँड्नु परेको छैन ।
यो मेरो काठमाडौंको स्मृति–कथा हो, त्यो पुरानो श्यामश्वेत–काठमाडौंको कथा– मेरो काठमाडौंको पुरानो कथा । हालको काठमाडौं महानगरपालिकाको वडा नं. २७ मा मेरो जन्मस्थल पर्छ– महाबौद्ध टोल । विसं २०३० सम्म मैले त्यही टोलमा बिताएको हुँ ।
सामाजिक संस्कारमा ढोगभेट र समयचेतको विशेष महत्त्व हुन्छ । समयसँगै तिनमा बदलाव आउँछ । मेरो बाल्यावस्था अर्थात् २०१० सालतिरका मेरा सम्झना सुनाउन चाहन्छु ।
नाममा के हुन्छ र ? गुलाबको फूललाई जुनै नाम दिए पनि त्यसको सुवास घट्ने होइन । सौन्दर्यमा फरक पर्ने पनि होइन,’ शेक्सपियरको नाटक ‘रोमियो एन्ड जुलिएट’ भित्रको यो संवाद विश्वचर्चित छ । तर, गुलाब भन्ने संज्ञाले स्थापित गरेको आफ्नो रङ र रूप, गुण र स्वभावलाई अरू नामले बोक्न सक्दैन ।
सत्यमोहन जोशी । एउटा यस्तो नाम, जसलाई कालले पनि हत्तपत्त खान सकेन । निल्न सकेन । असल मानिसको नाम यस्तै हुन्छ । भर्खरै सत्यमोहनको निधन भएको छ । उनीसँग धन छैन । सम्पत्ति छैन लिएर जाने । सबै छोडेर गए । शरीर पनि दान गरेर गए । जीवनकालमा चिन्ताले उनलाई जलाएन र आज चिताले पनि उनको शरीर जलाएन । चिता र चिन्ताले नजलाएका एक युग हुन्– सत्यमोहन जोशी । उनको दिवंगत आत्माको चिर शान्तिका लागि श्री परमेश्वरसँग प्रार्थना गर्छु ।
कतै सुदूरबाट नियाल्दा कुनै विशाल तालमा माछा मार्न थापेको बडेमाको बल्छीजस्तै देखिन्छ– बाँस । त्यसैले बाँससँग अनेकन् गाउँखाने कथा–उखान–किस्सा जोडिन्छन् । जस्तो, ‘पानीबिनाको बल्छी खेल्ने के हो ?,’ ‘न रहे बाँस न बजे बाँसुरी’, ‘नौतले घरको झ्याल न ढोका, त्यो के हो ?’ बल्छी, बाँसुरी, नौतले घर, यी सबैको उत्तरमा हाम्रोअघि अग्लो बाँस नै उभिन्छ । बाँसको बहुआयामिक उपयोगीतामाथि नेपाली जनजीवनमा यस्तो पनि भनिन्छ, ‘बाँस सबैको भलो, नहुने हलो !’
आउँदो वर्षको नोबेल शान्ति पुरस्कारका लागि सिफारिस गरिएका व्यक्तिमध्ये बेलायतका प्रकृतिविद् सर डेभिड एटेन्वरोको चर्चा अहिले चुलिँदो छ । पृथ्वीको जीवन्त स्वरूपलाई बुझ्ने, बुझाउने तथा तिनको संरक्षणबाट मानवलगायत सकल जीव–प्राणी, वन–वनस्पतिको शान्तिपूर्ण भविष्य सुरक्षित राख्ने काममा अतुलनीय योगदान पुर्याएकाले उनको नाम सिफारिस भएको हो ।
हिन्दुकुश–हिमालय क्षेत्रका राष्ट्रहरू मिलेर साझा जलवायु रणनीतिभित्र रही विकास निर्माण कार्यहरू गर्नुपर्ने समयको माग हो । जलवायु परिवर्तनले कुनै राजनीतिक सिमानालाई टेर्दैन तर राजनीतिक समझदारी र सहकार्यले निश्चय नै सुरक्षित भविष्यको बाटो कोर्न सकिन्छ ।
मान्छेलाई तुच्छभन्दा पनि तुच्छ स्तरमा गिराउनुपरे ‘कुकुर’ भनी अवहेलना गर्ने नेपाली समाजको सामान्य व्यवहार हो । त्यही कुकुरलाई हामी हाम्रै महान् चाड तिहार यमपञ्चकको दोस्रो दिन पूजा गर्छौं । आफ्नो संस्कृति, संस्कार र धर्मलाई जीवन्त राख्न वर्षभरिमा एक दिन भए पनि कुकुर पूजा गरिन्छ । एकातिर तुच्छ व्यवहार, अर्कोतिर दैवस्वरूप पूजा– यो कस्तो विडम्बना ? सोच्न थालेको छु– महाभारत युग र आजको युगबीच अन्तरालमा परेको सोच परिवर्तन त होइन यो ?
काजीदाइको उडेर गएको प्राणपखेरु र चरासँग उहाँको आत्मीय सम्बन्ध मेरो मथिंगलमा मडारिरहँदा मेरी १०३ वर्षीया आमाले स्वर्गीय हुनु दुई दिनअघिसम्म पनि हामीलाई सुनाउने श्लोक कानमा गुन्जन थाल्यो-
