सिरानीलाई माइतमानको पीर 

त्यो दसैंको समय थियो । तुलसीपुर–१७ बिझौरी दाङमा एउटा सानो टहरो बसाएकी सिरानीलाई तुरुन्तै १२ लाख रुपैयाँ झिक्नु पहाड फोर्नु बराबर थियो । आफन्त–नातागोता सबै पूर्वी रुकुम पुठा गाँउपालिका–२ माइकोट बस्छन् । तुरुन्तै माइकोट जानु पनि सम्भव थिएन । डोल्पाको सिमानामा पर्ने यो गाँउमा गाडी पुग्दैन । हिउँदमा टक्सिरासम्म मात्रै गाडी पुग्छ । माइकोट पुग्न टक्सिराबाट तीन–चार घण्टा उकाली–ओराली हिँड्नुपर्छ ।

फोनमा हारगुहार गर्दा पूर्वी रुकुमबाट आफन्तले ५ लाख ७३ हजार रुपैयाँ पठाइदिए । बिझौरीमा ५ लाख रुपैयाँ जुटाइन् । आफूसँग भएको एक लाख थपेर ११ लाख ७३ हजार रुपैयाँ काठमाडौंमा पठाइदिइन् सिरानीले ।

कात्तिक ६ गते बिहान उडान हुनेबेला सम्म पनि श्रीमान् कुन देश जाँदै छन्, सिरानीलाई पत्तो थिएन । ‘हामीलाई फरक बाटोबाट लाँदै छ । अरु मान्छेलाई अर्कै बाटो लैजान्छ । अहिले फोन गर्न मिल्दैन । चेकिङमा छौं । पछि भनौँला,’ माइतमानले भने ।

दुवईमा तीन घण्टाको ट्रान्जिट थियो । दुबई पुगेपछि सिरानीले उनलाई फेरी सोधे, ‘होइन, तपाईं कुन ठाउँ जान लागेको ?’

दुबई पुगेपछि भने माइतमानले बल्ल देश खुलाए, ‘हामी भिजिट भिसामा रुस जान लागेको हौं । १५ जनाको समूहमा छौं । सबैको अलगअलग एजेन्ट छन् । हाम्रो एजेन्टका हामी चार जना छौं ।’

कात्तिक ७ को बिहान ८ बजे माइतमान रुस पुगे । उनीहरूलाई विमानस्थलमा लिन एक नेपाली पुगेका थिए । खाने–बस्ने व्यवस्था उनैले मिलाइदिए । त्यही दिन बैंक–खाता खोलिदिए । अन्य कागजात पूरा गरिदिए । सेना भर्ती गर्ने ब्यारेकभित्र छिराइदिए । माइतमान रुसी सेनामा भर्ती भए । उनलाई एक हप्तापछि तालिममा लगियो । ‘अब तालिमतिर लाँदै छ । यो तालिम तीन महिनासम्म चल्छ । त्यसपछि ठाउँअनुसार तलब दिन्छ रे । कुनै ठाउँमा कम तलब दिन्छ, कुनै ठाउँमा धेरै,’ फोनमा सिरानीलाई माइतमानले भने, ‘अहिले हामीलाई ल्याइएको ठाउँ युक्रेन हो । यहाँ कोही मान्छे छैन । सबै भवन खाली खाली देखिन्छन् । परपर एक/दुई जना मात्रै मान्छे देखिन्छन् ।’

युक्रेन पुगेको सूचना पाएपछि मात्रै सिरानीले श्रीमान् युद्धमा जाने तयारीमा रहेछन् भन्ने मेसो पाइन् । त्यस अघिसम्म श्रीमान् गएको रुस र युद्ध भइरहेको रसिया अलग–अलग देश भन्ने लागिरहेको थियो । तीन महिना भनिएको तालिम एक महिनामै सकियो । ‘म अब रेडजोनमा १५–२० दिनका लागि जाँदै छु । मोबाइल साथमा हुँदैन,’ माइतमानले मंसिर १२ गते भ्वाइस सन्देश पठाए ।

त्यो दिनदेखि माइतमान सिरानीको सर्म्पकमा छैनन् ।

माओवादी ‘जनमुक्ति सेना’ मा प्रवेश गरेकै वर्ष (२०६१) माइतमानसँग सिरानीको विवाह भएको थियो । रुकुमको विकट गाउँ माइकोटलाई द्वन्द्वले नछुने कुरै थिएन । घरमा पाँच बहिनी थिए, सिरानी कान्छी । उनकी एकल आमालाई ‘माओवादीले छोरीहरू लैजाला’ भन्ने सधैं डर हुन्थ्यो । छोरीहरूलाई द्वन्द्वबाट जोगाउन आमा आफैं माओवादीमा लागिन् । माओवादीको हरेक कार्यक्रममा सहभागी हुन्थिन् । प्रहरी–माओवादी गाउँ छिरेको खबर आउनासाथ ५ जना दिदीबहिनी लुक्न जंगल छिर्थे ।

सेना समायोजनको कुरा चलेपछि माइतमान अवकास रोज्ने कि समायोजनामा जाने भन्ने द्विविधामा थिए । ‘तपाईं आफैंले रोजेको बाटो हो । मैले पठाएको होइन । तपाईं आफैं निर्णय गर्नुस्,’ सिरानीले भनिन्,

‘छोराछोरी पढाउने जिम्मा तपाईंको हो । अरू म के भनम् ।’

२०६९ सालमा माइतमान नेपाली सेनामा समायोजन भए । त्यसपछि उनी काठमाडौं सुन्दरीजलमा पोस्टिङ भए । सेवा अवधिभर सुन्दरीजलमै खटिए । २०७१ मा सिरानी पनि छोराछोरी लिएर रुकुमबाट दाङ झरिन् । जेठी छोरी १२, छोरा ६ र कान्छी छोरी एक कक्षा पढ्छन् ।

२०७९ जेठमा माइतमानले सेनाबाट राजीनामा दिएको खबर पाइन् । उनी जागिर छोड्ने विषयको विपक्षमा उभिइन् । ‘जहाँ गए पनि कामै गर्ने हो । नजिक भए पो दु:ख–सुखमा सहभागी हुन पाइन्छ । बा–आमालाई हेर्न सकिन्छ । भइराखेको जागिर छोड्नुहुन्न,’ सिरानीले सेनाको मुख्यालयमा फोन गरेर भनिन्, ‘मेरो सहमतिबिना राजीनामा लेख्नुभएको रहेछ । त्यो फिर्ता गराइदिनुपर्‍यो ।’

नेपाली सेनाले माइतमानको राजीनामा रद्द गरिदिए । त्यसपछि माइतमानले सिरानीलाई नियमित फकाउन थाले । ‘यहाँको तलबले केही हुन्न । बच्चाहरू ठूला हुँदै गए । अब यहाँबाट निस्कन्छु । दुई वर्षपछि पेन्सन आइहाल्छ,’ माइतमानको आशा देखाए, ‘म कतै युरोप वा कुनै राम्रो देश जान्छु । मलाई निस्कन देऊ ।’

असोजमा उनी सेनाबाट निस्किए । सिरानीले फेरि रोक्न चाहिनन् ।

उनी चार महिना परिवारसँगै बसे, दाङमा । तलब आउँदैनथ्यो । सेना छोड्दा पाएको उपदानबाट घरखर्च चलिरहेको थियो । ‘घरमा बसेर त केही हुन्न । म काठमाडौं नै जान्छु । सुरक्षा गार्डको भए पनि काम गर्छु । बाहिर जाने प्रोसेस पनि गर्छु,’ सिरानीलाई यति भनेर माइतमान काठमाडौं गए । उनले क्रोएसिया जाने प्रक्रिया पनि अगाडि बढाए । दलालले आज–आज, भोलि–भोलि भन्दै गयो । ७ महिना खेर गइसकेको थियो । क्रोएसियाको पहिलो प्रयास सफल भएन । त्यही दलालले फेरि ‘ट्राई’ गर्ने भए ८ महिना समय लाग्ने बताए ।

भिजिट भिसाबाटै कतै जाने तरखर गरिरहेका माइतमानले रुस लैजाने दलाल भेट्टाए । तर, रुस पुगेको महिना दिनमै माइतमान हराए । श्रीमान् हराएपछि सिरानी बेचैन छिन् । बच्चाहरू सानै छन् । श्रीमान्को पेन्सन छैन । ऋणको भारी छ । घर बैंकमा राखेर लिएको ७ लाख ऋण छ । त्योभन्दा बाहिर पाँच लाख छ । बैंकमा महिना महिनामा १८ हजार रुपैयाँ किस्ता बुझाउनुपर्छ । त्यो पनि यता ऋण काढ्यो, उता लगेर तिर्‍यो । ब्याज बढिराख्छ । घर खर्च टार्न दुई–चार बोतल रक्सी होटलमा रक्सी लैजाने ठेक्का पाएकी छन् । त्यसबाट बच्चाहरूको खाना खर्च चलेको छ । किस्ताका लागि कुवेत गएकी काइँली दिदीले पैसा पठाइदिन्छिन् ।

रुसमा कोहीसँग उनको सर्म्पक छैन । उनी मान्छेपिच्छे अलगअलग कुरा सुन्छिन् । कोही भन्छन्, ‘दुई–तीन महिनापछि कन्ट्याक्टमा आँउछन् ।’ कसैले भन्छन्, ‘५ महिनासम्म पनि नआउँदा त मान्छे नै हुँदैन । मरिसक्यो । लास पनि उठाउँदैन ।’ बाहिरबाट मोबाइलमा पनि त्यस्तै डरलाग्दो भिडियोहरू आइराख्छ ।

चार महिनासम्म आज आउँछन् कि भोलि भनेर फोनको पर्खाइमा बसिरहिन् सिरानी । यत्रो महिना बितेपछि चैतको पहिलो साता श्रीमान्को खोजीमा जिल्ला प्रशासन कार्यालय दाङ पुगिन् उनी । ‘तपाईंको बुढाहरू त इलिगल गएको हो । कहाँ राज्यले जिम्मा लिन्छ त ?,’ जिल्लाको जवाफ थियो ।

‘हाम्रो बुढाहरू मुसा भए पो छिरेर जान्छन् । चिल पनि होइन उडेर जान । सरकारले स्वीकृति दियो अनि मात्रै गए । नेपालकै विमानस्थलबाट गएका हुन्,’ सिरानीले जिल्लालाई जवाफ फर्काइन, ‘ठीकै छ, हाम्रा बुढाहरू इलिगल गाका हुन् । श्रम स्वीकृति नलिई गएका हुन् । त्यो मान्य हुम् । तर, राज्यले अनुमति दिने व्यवस्था नै नभएको भए त जाने नै थिएनन् ।’

जिल्लामा निवदेन पेस गरेको १५ दिनसम्म केही जवाफ आएन । उनी फेरि जिल्ला गइन् । ‘हामीले यहाँदेखि उता काठमाडौंमा पेस गर्ने हो । माथिबाट जवाफ आएदेखि मात्रै तपाईंलाई पेस गर्ने हो,’ जिल्लाको जवाफ थियो ।

माइतमानका साथी मिलन ओलीले सिरानीलाई रुसी सेनामा गएकाको उद्धारका लागि काठमाडौंमा आन्दोलन भइरहेको खबर दिए । उनले कृतु भण्डारीको नम्बर उपलब्ध गराइदिए । भण्डारीले रुसमा बेपत्ता नागरिकको खोजी, मारिएकाको शव फिर्ता, क्षतिपूर्ति र बाँचेकाहरूलाई उद्धार गर्न परिवारको साथ लिई अभियान चलाइरहेकी छन् । भण्डारीसँग सर्म्पक गरी सिरानी चैत १७ गते छोराछोरी कसैलाई जिम्मा लगाएर काठमाडौं आइन् । यसअघि उनी तीनपटक मात्रै उपचारका लागि आएकी थिइन् काठमाडौं । कान्छी छोरीलाई ‘बुबा विदेश गएको’ मात्रै भनिएको छ । ६ कक्षा पढ्ने छोरालाई बुबा हराएको कुरा लुकाइएको छ । काठमाडौं आउने बेला छोरासँग ‘औषधी उपचार गर्न जान्छु’ भनेर आइन् ।

लगत्तै श्रीमान् खोजीका लागि कन्सुलर विभागमा उजुरी दिइन् । अर्को निवदेन बोकेर रुसी दूतावास गइन् । रुसी दूतावासले निवदेन लिएन ।

सरकारले उद्धार र बेपत्ता खोजीका लागि ‘बलियो कूटनीति’ नगरेको भन्दै चैत १९ मा निषेधित क्षेत्र सिंहदरबारको दक्षिण गेटमा पीडित परिवारहरूले प्रदर्शन गर्ने कार्यक्रम थियो । सरकारलाई दबाब नदिई दाल गल्दैन भन्ने निचोडमा सिरानी पुगिसकेकी थिइन् । काठमाडौंमा रहेकी आफ्नी भान्जी, नन्द, भतिजा र उनीहरूका साथीहरू लिएर सिंहदरबार गेटअघि धर्ना दिन गइन् सिरानी । उनीहरू त्यहाँ नपुग्दै एक हुललाई प्रहरीले पक्राउ गरिसकेको थियो । उनीहरू जता जान्थे, प्रहरी भ्यान त्यतै आउँथ्यो । सिरानीले मोबाइलको डाटा खोलेर हेर्दा थाहा पाइन्, प्रदर्शन गर्न आएका साथीहरूलाई प्रहरीले पक्राउ गरी अनामनगर प्रहरी बिटमा लगेर राखिसकेको रहेछ । उनीहरूलाई छुटाउन उपप्रधान तथा परराष्ट्रमन्त्री नारायणकाजी श्रेष्ठ आफैं पुगे र त्यसपछि चीनतिर उडे । परराष्ट्रमन्त्रीसँग कुरा गर्ने मेसो मिलेन ।

उपप्रधान तथा गृहमन्त्री रवि लामिछानेसँग समय मिलाएर भेट्न गृह मन्त्रालय पुगिन् उनी । साथमा अरु परिवार पनि थिए । गृह मन्त्रालयभित्र छिर्न धेरैलाई पास दिइएन । दुई–चार जनालाई मात्रै अनुमति थियो । ‘जबर्जस्ती केही भित्र गयौं । गृहमन्त्रीलाई भ्ट्न दुई घण्टा कुर्नुपर्‍यो,’ सिरानीले भनिन् । उनीहरूले ध्यानकर्षण पढेर सुनाउँछौं भने । गृहमन्त्रीले भने, ‘होइन, आफैं अध्ययन गर्छु । मैले सबैको पीडाहरू जानिसकेको छु । बुझिसकेको छु ।’

गृहमन्त्रीसँग खुलस्त रूपमा दिलको बह पोख्न पाइएन । तीन–चार जनाले मात्रै आफूले भोगेको, सहेको, व्यहोरेको पीडा थोरै–थोरै भन्न पाए । मृतकका परिवारले ‘क्षतिपूर्ति दिलाइदिनुपर्छ’ भने । बेपत्ताका परिवारले ‘खोजिदिन’ भने । युद्धमा रहेकाको ‘उद्धार गरिदिन’ भने । ‘म रुकुमबाट तपाईंलाई अभिभावक ठानेर आएको छु । मसँग फोन नम्बर छ ।

नागरिकताको प्रमाणपत्र छ । त्यो भएपछि जहाँबाट पनि मान्छे निकाल्न सक्छ नि राज्यले’, सिरानीले गृहमन्त्रीसमक्ष भनिन्, ‘यतै रोजगारको व्यवस्था नभएको कारण सानो बच्चा छोडेरै पनि खाडी मुलुक जानुपर्‍या छ । त्यस्तो युद्धमा भएको देशमा जानुपर्‍या छ । यस्तो अवस्थामा उद्धार गरौं, जसरी हुन्छ आफ्नो नागरिकको खोजी गरौं । फर्काऔं ।’

अन्तिममा गृहमन्त्रीले उता जानेको पनि दोष देखाए ।

सिरानीलाई आफ्नो ‘सुप्रिमो कमान्डर’ सँग भेट्न मन थियो । ‘प्रचण्ड अहिले प्रधानमन्त्री हुनुभएको छ । उहाँले धनी–गरिब बराबर, महिला–पुरुष बराबर, दलितको अन्त्य, छुवाछूत हटाउँछौं, सबैको सम्पत्ति राष्ट्रियकरण गर्छु भनेर हामी उहाँको पछाडि लागेका थियौं । हामीलाई जनयुद्ध लडाएको हो । हाम्रो टाउकोमा टेकेर गएको मान्छे हो,’ सिरानीको आशा थियो, ‘हामीलाई नहेर्ने हुन्छ ?’

उनले प्रधानमन्त्रीसँग ‘जनमुक्ति सेना’ को खोजी गरिदिन भेट्न चाहिन् । तर, कतैबाट पनि प्रधानमन्त्रीसम्म पहुँॅच पुगेन । उनीहरूले फेरि वैशाख ६ गते सिंहदरबार अगाडि प्रदर्शन गरे । त्यो दिन पनि उनी पक्राउ परिन् । आशा बोकेर कामाडौं आएका उनीहरूलाई राज्यले पीडामाथि पीडा थपिदिएको कुरा मनमा गहिरोसँग बिझेको छ । ‘राज्य त हामीजस्ता जनताको अभिभावक पो हो त । देश छ र पो हामी नेपाली छम् । हामी जनता छौं र पो नेता, प्रधानमन्त्री जो पनि छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘हाम्रो मुद्दालाई कसैले गम्भीर रूपमा हेरेन ।’

सिरानीले राज्यसँग लड्न निधो गरिन् । वैशाख ७ गतेदेखि रुसी सेनामा आबद्ध नेपालीको जीवन रक्षा अभियानकी संयोजक भण्डारी, सिरानी र किसन थापा आमरण अनसनमा बसिरहेका छन् ।