फर्केन खोलो

पहिला नदी बग्ने क्षेत्रमा अहिले सहर बसेको छ । नदी फेरि पुरानो बाटोमा फर्किए के होला ? ०५१/५२ तिर झिमरुक नदी बगेको क्षेत्र देखेका स्थानीयवासी अहिले यही प्रश्न गर्छन् । अहिले प्यूठान नगरपालिकाको प्रशासकीय भवन रहेको ठाउँबाट २५ वर्षअघि नदी बगेको कार्कीडाँडाका ६९ वर्षीय गिरबहादुर कार्कीले बताए । ‘पहिले झिमरुक बग्ने बाटोमा बजार बसेको छ,’ उनले भने, ‘अहिले बगिरहेको ठाउँ हाम्रो पुर्जावाला खेत हो ।’

झिमरुकले बाटो बदलेपछि प्यूठान नगरपालिका–४, बिजुवारस्थित झोलुंगे पुलको दक्षिणतर्फ ओदार्नेको रहसम्म रहेका किसानको खेतमा झिमरुक नदीले नयाँ बाटो बनाएको छ । नदीले बर्सेनि ४–५ मिटर बाटो फेर्ने गरेको उनले बताए ।

‘०४४ सालमा नापनक्सा हुँदा नदी अर्कै ठाउँमा थियो,’ स्थानीय ओमबहादुर कार्कीले भने, ‘अहिले हाम्रो पुर्जावाल खेतबाटै बगेको छ ।’ नक्सामा नदी रहेको क्षेत्रमा नगरपालिकाको प्रशासकीय भवन, गणतान्त्रिक खेलकुद मैदानलगायत छन् । ‘खोलाले बाटो बदलेका कारण आफ्नै जग्गा पनि भोगचलन गर्न पाएका छैनौं,’ उनले भने, ‘पुर्जा हाम्रो हातमा छ तर खेतमा खोला बगेको छ ।’

०४४ मा खोलाको भाग ७५ देखि सय मिटरको रहेको जिल्ला नापी कार्यालयले जनाएको छ । यो क्षेत्र नगरपालिका भवन, खेलकुद मैदान र हाल बन्दै गरेको वृद्धाश्रम वरिपरि रहेको कार्यालयका सूचना अधिकारी भोजराज भुसालले बताए । पहिले खोलो बग्ने क्षेत्र आसपास करोडौं रुपैयाँमा घरघडेरी किनबेच भइरहेको छ । निजी र सरकारी गरी अर्बौंको भौतिक संरचना निर्माण भएकाले यसको संरक्षणमा सरकार लाग्नुपर्ने स्थानीय वसन्त पोखरेलको सुझाव छ । झिमरुक नदी नियन्त्रण गर्न तटबन्धको काम सुस्त गतिमा भइरहेकाले वर्षायाममा स्थानीयवासी झस्किने गरेको उनले बताए ।

०७३ साउन १० र ११ गते झिमरुक नदीमा ठूलो बाढी आयो । बाग्दुला, पुलचोकनजिक र बिजुवार खेलमैदान क्षेत्रमा फाँट कटान गर्‍यो । धन्न नदी पुरानो बाटोमा फर्केन । जलउत्पन्न प्रकोप नियन्त्रण डिभिजन कार्यालय बिजुबारमार्फत बाग्दुला झोलुंगे पुलनजिक तटबन्ध गरेकाले केही राहत मिलेको स्थानीय वसन्त थापाले बताए । बाग्दुला पक्की पुलसम्म पूरै तटबन्ध नभए बाग्दुला बजार सुरक्षित नहुने उनले बताए ।

‘नदी बर्सेनि अग्लिरहेको छ, खोला खतरा बन्दै छ,’ उनले भने, ‘नियन्त्रणका लागि राखिएको जाली दुई वर्षमै पुरियो ।’ उनले यहाँको गोर्खे कुलोनजिक विगतमा गरिएको तटबन्ध पुरिएकाले खोला पस्ने जोखिम बढेको बताए । बर्सेनि झिमरुक अग्लिएर फाँटको खेतसँग बराबर भएको बताउँदै उनले नदी बाग्दुला बजारको निकै नजिक पुगिसकेको सुनाए ।

जिल्लामा पछिल्लो समय गाउँगाउँमा सडक पुर्‍याउने क्रममा बगेको माटोले झिमरुकमा बाढीसँगै माटोको लेदो आउने बाग्दुलाका ललित भण्डारीले बताए । ‘०७३ साउनमा झन्डै खोलो बाग्दुला पुलचोक बजारमा पस्यो,’ उनले भने, ‘अहिले पनि यहाँ जोखिम उत्तिकै छ ।’ विभिन्न ठाउँमा भन्दा एकै ठाउँबाट लगातार तटबन्ध थप्दै गए राम्रो हुने विपद् क्षेत्रमा जानकारी राख्ने टिकुरीका सञ्जय रिजालले बताए । ‘गाउँगाउँमा ६ मिटर चौडा सडक स्थानीय तहले खनेका छन्,’ उनले भने, ‘वातावरण प्रभाव मूल्यांकनबिना निर्माण गरेका सडकले धेरै पहिरो जान्छ ।’

वातावरणीय अध्ययनबिना जथाभावी सडक खन्न एक्साभेटर, डोजर प्रयोग गर्दा समस्या आइरहेको वन डिभिजन कार्यालय प्यूठानका प्रमुख राजु क्षत्रीले बताए । भिरालो जमिन खन्ने र खोस्रने गर्नाले पहाडमा पहिरो जाने क्रम बढेपछि झिमरुक नदीले नोक्सानी बढी गर्ने उनको भनाइ छ ।

झिमरुक नदीको सहायक खोला स्याउलीबाङ, लुङ, बल्ले, गर्तङ, चुदरी, खुङ, अग्लुङ, रजवारा र गौमुखीलगायत उपजलाधार क्षेत्रको कमजोर भूमिमा जथाभावी सडक खन्दा बाढीपहिरो आउने गरेको उनले बताए । ‘सडक निर्माण गर्दा जिल्लामा धेरै जंगल विनाश भएर खाली जमिन बढ्दै गएको छ,’ उनले भने, ‘खाली जमिनमा बढी पानी परे पहिरो गएर नदीमा बाढी आउँछ ।’