सौराहामा हात्तीलाई मेजमानी

पर्यटक डुलाउने धपेडीबाट केही बेर मुक्त भएर उनीहरूले मन पर्ने मिठा खानेकुरा खाए । रत्ननगरका मेयर नारायण वन नै अगाडि सरेर हात्तीहरूलाई खानेकुरा खुवाए । धान, नुन र भेलीलाई हरियो घाँसमा बेरेर बनाएको डल्लो अर्थात् कुची हात्तीले मेयर बनको हातबाटै तानेर मिठो मान्दै खाए । मेयरले कुचीमाथि बन्दा, फर्सी पनि थपिदए । सोमबार विश्व हात्ती दिवस परेको थियो । सौराहा क्षेत्रका विभिन्न चार संस्थाले संयुक्त रूपमा आयोजना गरेको कार्यक्रममा मेयर बनले हात्तीलाई कुची दिएर कार्यक्रम उद्घाटन गरे । त्यसपछि त्यहाँ भेला भएका स्थानीय र पर्यटकसम्मले हात्तीलाई खाने कुरा दिए ।

भिनु धामी १६ जना चिनियाँ पर्यटक बोकेर पोखरबाट आइतबार सौरहा आएका थिए । साँझ उनीहरू हात्ती चढेर जंगल घुमे । बिहान राप्ती नदीमा डुंगा सयर गरे । ‘आज नै हात्तीलाई खानेकुरा खुवाउने पिकनिक जस्तो कार्यक्रम छ भन्ने जानकारी गराइएको थियो । चिनियाँहरूले त्यो पनि हेरौं भनेपछि उनीहरूलाई ल्याएर म यहाँ आए’ पथप्रदर्शक भीनु धामीले भने ।

सौराहासँग हात्ती अटुट रुपमा जोडिएको छ । ‘यहाँको पर्यटन उकासेकै हात्तीले हो । त्यसैले हामीले हात्ती दिवसको सन्दर्भमा कार्यक्रम गरेर हात्तीलाई के कस्ता खानेकुरा के कसरी खुवाइन्छ भनेर देखाउन खोजेका हौं’ आयोजकमध्ये सौराहाको युनाइटेड हात्ती सहकारीका अध्यक्ष ऋषि तिवारीले भने । बाघमारा मध्यवर्ती सामुदायिक वनका अध्यक्ष जितु तमाङ हात्तीका कारणले नै वन क्षेत्रको पर्यटन पनि फष्टाएको बताउँछन् ।

‘०५३ सालको भदौ २३ मा पाँचवटा हात्ती छिराएर बाघमारा मध्यवर्ती सामुदायिक वनका पर्यटनको सुरुवात भएको हो । अहिले हात्ती सफारीबाटै बाघमाराले वर्षमा डेढ करोड रुपैयाँको हाराहारीमा आम्दानी गर्दछ’ बाघमाराका अध्यक्ष तमाङले भने । त्यसैले हात्ती समाजको सम्वृद्धिसँग पनि जोडिएको उनले बताए । सौराहामा मात्रै पर्यटक डुलाउने सहकारीका ५५ र अन्य निजी होटलकासमेत गरेर ६० हात्ती रहेका छन् ।

राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष सौराहा कार्यालयबाट प्राप्त विवरण अनुसार नेपालभर २५० को हाराहारीमा घरमा पालिकाएका हात्तीहरू छन् । त्यसैगरी नेपालभर दुई सयको हाराहारीमा जंगली हात्तीहरू छन् । कोषका अनुसन्धान अधिकृत बाबुराम लामिछाने स्वभावका हिसाबले जंगली र घरमा पालिएका हात्तीहरू खासै फरक नभएको बताउँछन् । हात्तीहरू घरपालुवा भइनसकेको र मान्छेको नियन्त्रणमा मात्रै रहेको उनले बताए ।

त्यसैले हात्तीसँग नजिक हुँदा विशेष सजग र हात्तीमैत्री हुनु पर्ने उनले बताए । हात्तीको यस्तो स्वभावका कारण पर्यटनमा हात्तीलाई प्रयोग गर्न नहुने बहस पनि विश्वव्यापी रूपमा बढेको छ । ‘तर चितवनको सन्दर्भमा हात्ती सफारी नै ठप्प गर्न मिल्ने अवस्था रहेन । तर हात्तीको आहार र व्यवहारलाई ख्याल राखेर कामहरू गर्नुपर्ने भएको छ । हात्तीलाई अनावश्यक दुःख दिइएको छैन भन्ने सन्देश विश्वव्यापी बनाउन आवश्यक छ’ उनले भने ।

वन्यजन्तुको शिलस्वभावका विषयमा अनुसन्धानमा संलग्न लामिछानेका अनुसार एउटा वयस्क हात्तीले दैनिक २५० देखि ३५० केजीसम्म हरियो घाँस खान्छ । दुई सय लिटर पानी खान्छ । जंगली अवस्थामा हात्ती सयदेखि तीन हजार वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा विचरण गर्ने गरेको भेटिएको उनले बताए । ‘त्यसैले हात्तीको आहारा र स्वभावलाई ख्याल राखेर मान्छेले त्यही अनुरूपको व्यवहार गर्नुपर्ने हुन्छ,’ लामिछानेले भने ।

एउटा हात्ती आठदेखि १० वर्षको हुँदा प्रजनन् कार्यमा सक्रिय हुन्छ । हात्तीको गर्भकाल २२ महिना लामो हुन्छ । एक पोथी हात्तीले जीवनकालमा पाँच ६ वटासम्म बच्चा जन्माउने उनले बताए । ‘त्यसैले गर्दा हात्तीको संख्या द्रुत गतिमा बढ्न सक्दैन । संरक्षण प्रभावकारी भएन भने हात्ती लोप हुन बेर लाग्दैन,’ उनले भने । संसारमा कुनै बेला हात्तीका ७० प्रजाति थिए । अहिले अफ्रिकी र एसियाली गरेर दुई प्रजाति मात्रै छन् ।

‘पर्यटनमा हात्तीको प्रयोगले समुदायलाई र हात्तीलाई जोड्ने काम गर्दछ । यसबाट हात्ती जोगाउनु पर्दछ भन्ने भावना सर्वसाधरणमा जाग्छ,’ रत्ननगरका मेयर बनले भने । हात्ती सहकारीका अध्यक्ष ऋषि तिवारी पर्यटनमा प्रयोग भएका हात्तीको स्याहारको सन्दर्भमा पहिलाभन्दा धेरै राम्रो सुधार भएको दाबि गर्दछन् । आहारादेखि स्वास्थ्य उपचारको विषयमा हात्तीधनी धेरै नै सजग हुन लागेको उनले बताए ।