मानिस–जनावर सम्बन्धको बेगिन्ती पोया फुकाउनु जोकसैको वशको विषय होइन । त्यस्ता सम्बन्ध एकातिर संवेदनाको वकालत हुनसक्छ भने अर्कोतिर मानव दम्भको प्रकटीकरण । लैनसिंह बाङ्देलको ‘लंगडाको साथी’ ले उजागर गरेको कुकुर र एक अपाङ्ग पात्रको सम्बन्धको गहिराइ अथवा जर्ज अर्वेलको ‘सुटिङ एन एलिफेन्ट’ मा देखाइएको एक हाकिमको दम्भको पराकाष्टामाझ हजारौंको नजारा बनेको हात्तीको दर्दनाक मृत्यु–दुवै मानिस र जनावरबीचको सम्बन्धकै पाटाहरू हुन् ।
महिलाको उत्पीडन कहिलेबाट सुरु भयो ? यो यकिन नभए पनि कमला भासिन तीन हजारदेखि पैंतीस सय वर्ष र एभलिन रिड्स करिब दुई हजार वर्ष जति मात्र भएको दाबी गर्छन् । मनुस्मृतिको सन्दर्भ जोड्दा करिब पच्चीस सयदेखि तीन हजार वर्ष भएको आकलन गर्ने गरिन्छ । मनुस्मृतिले जातव्यवस्थाको आधार निर्माण गरी कालान्तरमा जात नै वर्गमा रूपान्तरित भएको समाज विश्लेषकहरूको जिकिर छ ।
संस्कृति अध्ययनले समाज, वर्ग र शक्तिको सम्बन्धाई विश्लेषण गर्छ । र, समाजमा विद्यमान वर्ग र शक्तिको संघर्षलाई उजागर गर्छ । सन् १९५० को उत्तरार्द्धतिर ‘द बिर्मिङ्ह्याम स्कुल’ सम्बद्ध स्टुअर्ट हललगायतले समाज र शक्तिसंघर्षको विविध पाटोमाथि विश्लेषण गर्दै सांस्कृतिक अध्ययनलाई अघि बढाएका थिए ।
उबेला म बिलकुल अनविज्ञ थिएँ पर्खालबारे । लाग्थ्यो, फटाहाहरूबाट जोगिने एक सुरक्षित घेरो हो पर्खाल । ढुक्क थिएँ पर्खालले सुरक्षा, आश्रय र जीवन दिन्छ भन्नेमा । ठान्थेँ पर्खालले आड दिन्छ, साथ दिन्छ, भरोसा भर्छ । अझ जब्बर थियो बिश्वास कि अग्लिँदै गरेका भित्ताहरू हाम्रै भलाइका खातिर हुन् । यद्यपि यतिखेर भने बिलकुल फेरिएको छ मेरो पर्खाल–बुझाइ । पर्खालले सुरक्षा दिनुभन्दा बढी निषेध लगाउने रहेछ । अघोरै गर्ने रहेछ दादागिरी ।
पहिचानको विविध आयाममाझ लैङ्गिक र यौनिक पहिचान एक संवेदनशील विषय बनेको छ । प्रत्येक समाजले मूलतः मानिसलाई जैविक लिङ्गका आधारमा महिला र पुरुष गरी सीधा दुई कित्तामा बाँडेको पाइन्छ । तर मानिसको यौनिकतालाई केवल दुई लिङ्गीय विभाजनले सम्बोधन गर्न सक्दैन ।
प्वाल– महिला शरीरसँग जोडिने एक लिङ्गविभेदी विम्ब । यद्यपि त्यही सृष्टि प्वाल भई मानिस यस धर्ती टेक्छ । श्वास–प्वालबाट छाडिने अन्तिम निःश्वाससँगै उसको इहलीला समाप्त हुन्छ । यसबीच हरमानिस प्वालसँगको गहिरो नातामा रहन्छ । प्वालका अनेक आयाम छन् । चाहे ती भौतिक हुन् या लाक्षणिक, दुवै हाम्रै जीवन र विचार वरपर घुम्छन् । सांस्कृतिक मूल्य–मान्यताका अनगिन्ती प्वाल भई छिर्छ अनेक विचार या वाद, जसले नराम्ररी गाँजिदिन्छ हाम्रो मथिङ्गल । कुनै समय त्यसरी नै छिर्यो पितृवाद र सुरु भयो दमनपूर्ण समय । पितृतन्त्रको दोहन शृङ्खलामा धूलीमाटी भएका महिलाहरू अन्ततः प्वाल–विम्ब हुन पुगे ।
किनारीकृत समुदायका कथा लेख्छन्– श्याम साह । सीमान्तीय आवाजमा उनको कलमले बल प्रदान गर्छ ! उनी धूलोको कथा बटुल्छन्, मधेसको व्यथा उजागर गर्छन् ! दमन र उत्पीडनको कहर उप्काउँछन् । कथासंग्रह ‘अब्बा’ मा साहले ‘लाटीको छोरा’ जस्तो शक्तिशाली कथामार्फत हाम्रो सामाजिक मनोविज्ञानलाई उदाङ्गो पारेका थिए । साहको पछिल्लो कथासंग्रह ‘पथेर’ सिमानाका मानिसको रगत र पसिनाले सिञ्चित फरक सुवास बोकेका कथाहरूको संग्रह हो ।
