घरेलु चित्र टाँसिने त्यो नागपञ्चमी

‘थासा,’ ७७ वर्षीया चित्रकारले भनिन्, ‘मेरो लागि त यो सुनचाँदीभन्दा पनि बढी मूल्यको हुँदै छ ।’

नेवारी भाषामा ‘थासा’ भनिने यो वस्तु हो— चित्र छाप्ने काठको ब्लक । कुनै समय यही ब्लकबाट नागपञ्चमीका चित्रहरू बनाइन्थे र ती उपत्यकाका घरघर पुग्थे । चित्रमा नेपाली लोकपरम्परा, सभ्यता र आस्था झल्किएको हुन्थ्यो । खपत यति हुन्थ्यो कि काठमाडौँ उपत्यकाको चित्रकार समुदाय निकै व्यस्त हुन्थ्यो । अब त्यो समय रहेन । बजारमा सजिलै प्रिन्टेड चित्रहरू पाइन्छन् । सामान्यदेखि वाटरप्रुफसम्म । नागपञ्चमीको दिन चित्रकार समुदायको ‘थासा’ हैन, सहरका सडकपेटी व्यस्त देखिन्छन् ।

नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानकी उपकुलपतिसमेत रहेकी शारदा भने ‘थासा’ कै खोजीमा छिन् । ललितपुरको जावलाखेलस्थित घरका कुनाकाप्चा खोतलेपछि उनी एक छिन सोचमग्न भइन् र माथिल्लो तलामा पुगेर सानो बाकस खोतल्न थालिन् ।

‘यहाँ पो रहेछ,’ हातमा दुइटा काठका काला टुक्रा देखाउँदै उनले भनिन्, ‘यही हो थासा । नागपञ्चमीमा यही काठले हामी चित्र छाप्थ्यौं ।’

उनी थासामा कुँदिएका मन्त्र, नाग र विभिन्न देवीदेवताका आकृति नियाल्न लागिन् । मन्त्र र आकृति दुवै उल्टो कुँदिएका थिए । ‘यसैमा मसी दलेर कागजमा ढयाप्प हानेपछि सुल्टो आकृति र मन्त्र देखिन्छ,’ शारदा पुरानो समयमा फर्किइन्, ‘त्यति बेला मसीको सट्टा ध्वाँसो नै भए पनि पोत्थ्यौं ।’

घरमा उनले यिनै काठका ब्लकले छापेका चित्रहरूसमेत संकलन गरेकी छन् । ‘अचेल सबैतिर मेसिनले छापेका केमिकलयुक्त नाग आकृतिको प्रयोग बढयो,’ उनले भनिन्, ‘तैपनि चित्रहरू प्रयोग नगरीकन सम्हालेर राखेकी छु । किनकि यो हाम्रो पुख्र्यौली ज्ञान र सीपको प्रतीक हो । हाम्रो सभ्यता हो ।’

ब्लकले छापेका चित्र ।

शारदाका अनुसार कुनै समय पुँज्या जातिलाई सरकारले नागपञ्चमीका बेला चित्र बनाउने काम सुम्पेको थियो । यो विषयसमेत समेटेर उनले पुस्तकै लेखेकी छन्— ‘पौराणिक लोककला पुँज्या’ । चित्र लेख्ने कलाकारलाई नेवारीमा ‘पुँ’ र संस्कृत भाषामा चित्रकार भनिन्छ । उनका अनुसार बर्खाको बेला नागहरूबाट मानिसलाई दु:ख नहोस्, आफ्नो बासस्थानमा शान्ति होस्, सुखसँग जीवनयापन गर्न सकियोस् भन्ने कामनासहित नागपञ्चमीको पूजा परम्परा सुरु भएको हो ।

‘पुँ (चित्रकार) ले बनाएको नागको चित्र आआफ्ना घरको ढोकामाथि टाँसी पूजाआजा गर्ने चलन सयौं वर्षअघिदेखिको हो,’ उनले भनिन्, ‘नागलाई वर्षाको प्रतीकका रूपमा पनि लिने गरिन्छ । नागको पूजा गरिएन भने वर्षा नभई अनिकाल लाग्छ भन्ने लोकविश्वास पनि छ ।’

नागपञ्चमीमा लोक संस्कृतिसँगै चित्रकार जातिको सभ्यतासमेत जोडिएको कला समीक्षक एवं सर्जक मदन चित्रकार बताउँछन् । ११ औं शताब्दीभन्दा पहिले नै नागपञ्चमी लगायत विभिन्न चाडपर्वका लागि चित्रकारहरूले चित्र बनाउँदै आएको उनले सुनाए । विसं १०६५ पछि नागपञ्चमी मनाउन थालिएको भनिए पनि चित्रकारहरूले योभन्दा अघि नै कलात्मक रूपमा देवीदेवता बनाउन थालेको उनको बुझाइ छ ।

‘मल्लकालमा जात विभाजनपछि पेसाका आधारमा थर छुट्टयाउन थालियो,’ उनले भने, ‘खास गरी नेवार जातिमा पेसाको प्रकृति हेरेर थर लेख्न थालियो । चित्र बनाउनेहरू चित्रकार भए ।’

नागपञ्चमीमा मात्रै होइन, त्यति बेला हरेक पर्वमा देवीदेवताका चित्र बनाउने जिम्मा चित्रकारहरूलाई नै दिने गरिएको मदनले बताए । ‘राज्यबाटै आदेश थियो, चित्रकारहरूले चित्र बनाउनू भनेर,’ उनले भने, ‘सरकारी कार्यालय सजाउने जिम्मा पनि चित्रकारकै हुन्थ्यो ।’

मदनले पनि शारदाले जस्तै ती पुराना काठका ब्लक संकलन गरेर राखेका छन् । हुन त शारदा र मदनका बुबा तेजमान चित्रकार आधुनिक कला सर्जक हुन् । यी दुईले बुवाबाट प्रभाव लिएका पनि छन् कलाकर्ममा ।

शारदा भने आधुनिक कलासँगै प्राचीन सभ्यता, लोककला र संस्कृति संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने ध्याउन्नमा छिन् । ‘मलाई अहिलेको रंगीचंगी नागभन्दा उहिलेकै ब्ल्याक एन्ड हाइट नाग मन पर्छ,’ उनले भनिन् ।

अचेल चीन र भारतबाट छापिने नागका चित्र घरका भित्तामा टाँसिएको देख्दा मदनको मन पनि अमिलो हुन्छ । यसो हुनुको दोष उनी युवा पिँढीलाई दिन चाहँदैनन् । ‘हामी आफैंले पनि ज्ञान हस्तान्तरणमा खासै चासो नदिएको हो कि जस्तो लाग्छ,’ उनले भने, ‘त्यही भएर परम्परा मासिनुमा हामी सबै समान हिसाबले दोषी छौं ।’

मदन थासा लगायतका पुराना कलाकृति बनाउने साधनहरूको प्रदर्शनी गर्ने सोचमा छन् । पुस्ता हस्तान्तरण संस्कृति विकास गराउनकै लागि दुई दशकअघि चित्रकार (पुँ) समाज गठन भएको उनले बताए । ‘खासमा त्यति बेला नेवार संस्कृति विकृत हुनबाट बचाउन संस्था खोलिएको थियो,’ उनले भने, ‘अहिले उद्देश्यअनुसार काम गर्न सकिरहेको छैन ।’

उक्त समाजका अध्यक्ष गोपाल चित्रकार भने संगठित रूपमा चित्रकारहरूको समूह बचाइराख्नु आफैंमा ठूलो उपलब्धि भएको बताउँछन् । बेलाबखत भेटघाट गर्ने, पिकनिक जाने र आपसी दु:खमा सघाउने जस्ता काम अहिले संस्थाले गर्दै आएको छ । नागपञ्चमीका लागि भने बुधबारै गोपालले असनमा पुगेर चित्रकारहरूकै सिर्जना किनेर ल्याएका छन् । ‘अहिले पनि चित्रकारहरूले नै नागको चित्र बनाउँछन्,’ उनले भने, ‘तर, कम हुँदै गएको छ । छापा माध्यमको विकाससँगै सजिलो र सस्तोका लागि मानिसले हातले छाप्ने चित्र बनाउन छाडे ।’