साझा बन्दै सारंगी

त्यहाँ विभिन्न नेपाली मौलिक बाजा सिकाउनुका साथै सारंगी समेत पढाइन्छ । ‘विदेशीहरू सारंगी भनेपछि भुतुक्कै हुन्छन्,’ उनले कान्तिपुरसँगको अनलाइन कुराकानीमा भने, ‘त्यही भएर लोकबाजा सिकाउने स्कुल नै सञ्चालनमा ल्याएका हौँ ।’

उनले कीर्तिपुरमा रहेको आफ्नो घरलाई ‘म्युजिक हाउस’ नाम दिएका छन्, जहाँ सारंगी उत्पादन हुन्छ । ललितपुरमा ‘प्रोजेक्ट सारंगी’ सञ्चालन गरी नयाँ पुस्तामाझ सारंगी प्रवद्र्धन गर्दै आएका छन् । दिवंगत लोककलाकार रामशरण नेपालीका यी छोरासँग पुख्र्याैली पेसालाई व्यावसायिक बनाउन निकै संघर्ष गर्नुपरेको अनुभव छ । लामो समय उनी ‘सुकर्म’ ब्यान्डसँग आबद्ध रहे ।

‘सारंगी भन्नेबित्तिकै गन्धर्व समुदायको नाम आउँछ,’ उनले भने, ‘तर, केही वर्षयता सारंगी सबैको साझा बन्दै छ । गन्धर्वभन्दा पनि अरू समुदायकाहरू यतातिर आइरहेका छन् ।’ ‘रुद्र’, ‘कुटुम्ब’ लगायतका ब्यान्डहरू सारंगीकै प्रभावबाट चलेको उनको अनुभव छ । ‘अचेल सारंगी नभएको ब्यान्ड नै हुँदैन,’ उनले भने ।

कुनै बेला ‘गाइने बाजा’ मात्रै भनेर हेपिने गरेको सारंगीले व्यावसायिकता पाउँदै गएको उदाहरण हो यो ।

गन्धर्व सांस्कृतिक कला संगठनका महासचिव अनिल गन्धर्वले सारंगी समयअनुकूल रूपान्तरण गर्न सके यसको व्यावसायिक मूल्य ठूलो रहेको बताए । गिटार र सितारजस्तै तारबाजाका रूपमा स्थापित हुँदै गरेको सारंगीको बजार माग समेत बढेको उनको अनुभव छ ।

‘पाँच वर्षयता सारंगीको माग तीव्र रूपमा बढेको देखिन्छ,’ उनले भने, ‘कुनै समय अछूत मानिने सारंगी अहिले सबैको काखमा बस्न थालेको छ ।’

सारंगीको आधुनिकीकरण
समयसँगै सारंगी बाजामै पनि आधुनिकताले प्रभाव देखाउँदै गएको छ । पहिले सारंगीको तार बाख्राको आन्द्रा सुकाएर बनाउने गरिन्थ्यो । अचेल आन्द्राको सट्टा बजारमा सजिलै पाइने सितार/गिटारको तार प्रयोग गर्न थालिएको छ । श्यामका अनुसार, आन्द्राको तार बनाउने चलन अब लोप हुँदै छ । ‘मेटल तार राख्दा पनि सारंगीको सौन्दर्य उस्तै छ,’ उनले भने ।

बजारमा गिटार, सितार, भ्वाइलिनस जस्ता आधुनिक बाजासँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने हुँदा सारंगीलाई समय सुहाउँदो डिजाइन गर्न भने आवश्यक रहेको श्यामले औँल्याए ।

सारंगीवादक अनिल गन्धर्व भने आधुनिकीरण गर्ने लहरमा कतै सारंगीको मौलिक मिठास नै हराउने त होइन भन्नेमा चिन्तित छन् । ‘पुस्ता हस्तान्तरण त हुनुपर्छ,’ उनले भने, ‘यो क्रममा केही नयाँपन भित्रिन पनि सक्छ, तर मौलिकता गुमाउनु चाहिँ हुन्न ।’

उपचारमा सारंगी
सारंगीको धुनले मनोरञ्जन मात्रै दिँदैन । अहिले यसको उपयोगिता चौतर्फी हुँदै गएको सारंगीवादकहरू बताउँछन् । थेरापिस्ट अमृत गान्धारीले सुरुका दिन ठमेलमा सारंगी मनोरञ्जन दिनका लागि बजाउने गर्थे । पछि उनले सारंगीको धुन मानसिक अस्वस्थता भएका व्यक्तिलाई सुनाउँदा आनन्द महसुस हुने थाहा पाएपछि यसै विषयमा अध्ययन गर्न थाले । यो क्रममा उनी भारतको दिल्लीसम्म पुगे, अनि ‘क्लिनिकल म्युजिक थेरापी’ पढेर आए र राजधानीमा ‘म्युजिक थेरापी ट्रस्ट नेपाल’ स्थापना गरे । त्यहाँ उनले सारंगी लगायतका बाजा बजाएर बिरामीलाई म्युजिक थेरापी सेवा दिँदै आएका छन् ।

‘यसको उपयोग बहुआयामिक छ,’ उनले भने, ‘म्युजिकल हिलिङमा सारंगीको भूमिका ठूलो छ ।’

सारंगीवादक श्याम नेपालीको दाबी पनि त्यस्तै छ । उनका अनुसार, खुट्टाको जोर्नीमा आउने समस्यादेखि मानसिक तनावसम्म सारंगीको धुन सुनाएर हटाउन सकिन्छ । हृदयाघातसम्बन्धी समस्या र ध्यानका लागि त झन् यो अत्यन्त उपयोगी हुने उनको अनुभव छ । ‘अमेरिकामै पनि मेडिटेसनका लागि सारंगी प्रयोग गर्न थालिएको छ,’ उनले भने ।

लोभिँदै युवा
कुनै बेला हेलाको बाजा बनेको सारंगी अहिले लोकप्रिय बन्दै छ । आफ्नै टोलछिमेकमा धिमेबाजा बजाउँदै हिँड्ने वसन्तपुरकी सुजिना बज्राचार्यलाई एक दिन सारंगी सिक्ने मन लाग्यो । तीन वर्षदेखि निरन्तर सिक्दै आएकी सुजिनाले अहिले घरमै सारंगीको अभ्यास गर्छिन् ।

‘सारंगी जति प्राक्टिस गर्‍यो उति निखारिँदै जान्छ,’ २४ वर्षीया उनले भनिन्, ‘तर, सानो मेहनतले त चाहिँ पुग्दैन ।’ सुरुसुरुमा सारंगी बजाउँछु भन्दा थुप्रैले उनलाई हेयको दृष्टिले हेर्थे । अहिले यही बाजामा उनको नाम बनेको छ । कार्यक्रमहरूबाट निम्तो आउँछ र ताली मात्र नभई गजबको आम्दानी पनि पाइरहेकी छन् ।

रामेछापका प्रसूनकुमार खत्री अर्को उदाहरण हुन् । उनलाई आधुनिक बाजाले खासै छोएन । नेपाली परम्परागत बाजा खोज्दै जाँदा सारंगी भेट्टाए । भर्खरै कक्षा १२ पढदै गरेका १७ वर्षे उनी सारंगीवादक वर्त गन्धर्वसँग १० महिनादेखि सिकिरहेका छन् । सारंगी सिक्न मन मात्रै नभई ध्यानसमेत चाहिने प्रसूनले बताए ।

सारंगी सिक्दै गरेका अर्का युवा हुन्, नीरज रेग्मी । गोंगबु घर भएका उनले सारंगी सिक्न थालेको तीन वर्ष भयो । उनलाई सारंगी सबैभन्दा मिठो धुन दिने बाजा लाग्छ । ‘जति सुन्यो उति गहिराइ महसुस हुन्छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले पनि सिक्न मन लाग्यो ।’

नीरज लगायत ११ जनालाई मनीष गन्धर्वले चाबहिलस्थित घरमै सारंगी सिकाइरहेका छन् । हुन त उनी आफैं पनि सारंगी सिक्दै छन् । ‘मेरो सिकाइचाहिँ सारंगीलाई कसरी इन्डियन क्लासिकल टोनसँग फ्युजन गराउन सकिन्छ भन्ने हो,’ उनले भने, ‘अचेल सारंगी सबैतिर चासोको विषय बन्दै छ ।’