भक्तपुरे माटाका भाँडा : नेपालीको हेला, विदेशीको चासो 

भूगोलमा सानो तर सम्पदा र संस्कृतिमा ठूलो जिल्ला भक्तपुरको पोट्री पार्कमा केही दिनयता यी चिनियाँ युवती माटोका भाँडा बनाउने कला सिक्दैछन् ।

कला/संस्कृतिको खुला संग्रहालय भक्तपुरमा पर्यटकहरू यत्रतत्र घुमिरहेका बेला लिली भने माटो मुछिरहेकी हुन्छिन् । माटोको भाँडाका लागि अन्तर्राष्ट्रिय रूपमै चर्चित यो थलोमा चीनबाट दुई साताअघि मात्रै आएकी उनलाई सिर्जन प्रजापतिले सिकाइरहेका छन् ।

सँगै आएका सहपाठी भक्तपुरका सम्पदा नियाल्न व्यस्त हुन्छन्, लिलीलाई भने यहाँको कला जसरी पनि सिक्नु छ । ‘यसपटक माटोका भाँडा सिक्नै आएको हुँ,’ सान्सी प्रान्तबाट आएकी उनले भनिन् ।

लिलीको यो तेस्रो नेपाल भ्रमण हो । अघिल्ला दुई भ्रमणमा उनी थाङका र पौभा कलाको फ्यान भइन् । तर ती दुवै बनाउन कठिन लागेपछि माटोका कलातिर तानिइन् । ‘थाङका, पौभाभन्दा यो सिक्न सजिलो भइरहेको छ,’ उनले भनिन्, ‘नेपालबाटै चीन पुगेका एक साथीमार्फत यहाँ सिक्ने व्यवस्था मिलेको हो ।’

हाइस्कुल सकाएर काममा लाग्न थालेकी उनी फुर्सद हुनेबित्तिकै नेपाल नै आउने बताइन् । यसपटक भने विशेष सीप सिकेर जाने उद्देश्यले आएकी हुन् ।

चीनमा पनि सेरामिक्सको भाँडा बनाइन्छ, तर उनी बस्ने वरपर बनाउँदैनन् रे । ‘घुम्न नि पाइने, सिक्न नि पाइने,’ उनले खुसी व्यक्त गरिन् । उनी चीन फर्किएर यसकै व्यवसाय गर्न चाहन्छिन् ।

लिलीलाई सिकाइरहेका २४ वर्षीय सिर्जनले चार वर्षदेखि माटाको कलात्मक भाँडाहरू बिक्री गर्नुका साथै सिक्न चाहनेका लागि वर्कसपसमेत सञ्चालन गर्दै आइरहेका छन् । यसमा उनलाई परिवारको पनि साथ छ । उनका तीनै जना दाजुभाइ माटोकै काम गर्छन् ।

अब माटो छैन

सिर्जन दिनमा १ हजार माटोका पाला बनाउँछन् । बुबाले बनाएको देख्दै हुर्किएका उनलाई यो काम सानैदेखि मन पथ्र्यो । ‘पेसा राम्रो छ, कमाइ पनि हुन्छ,’ उनले भने, ‘तर अहिले माटो पाउन छाडेपछि धेरैले यो काम छोडदै छन् ।’

उनका अनुसार कुनै समय भक्तपुरका ५० भन्दा बढी परिवारले यो पेसा गर्थे, अहिले एक दर्जनमा सीमित भएको छ ।

उनी सानो छँदा बुबाको पछि लागेर सूर्यविनायक तलतिरको खापीमा पुग्थे । टोलै मिलेर माटो खन्ने काम हुन्थ्यो । ‘अघिल्लो दिन खन्ने, भोलिपल्ट सित्तैमा ट्याक्टरमा हालेर ल्याउने गर्थे सबैले,’ उनी सम्झन्छन्, ‘प्लटिङ बढेपछि स्थानीयले माटो ल्याउन दिएनन् । पछि ललितपुरको हरिसिद्धिबाट ल्याउन थालियो ।’

हरिसिद्धिबाट टिपरको ५/६ हजार तिरेर माटो ल्याउने गरेकोमा चार वर्षअघिदेखि त्यहाँ पनि बन्द गरिएको छ । लस्सादार माटो हुनुपर्ने भएकाले जहाँ पायो त्यहाँकोले काम गर्दैन । सिर्जनका अनुसार अहिले आम्दानी भए पनि यो काम गर्ने घटदै छन् ।

हुन त सिर्जनको पसलमा सेरामिक्सका भाँडाहरू पनि देखिन्छन् । तर धेरैले स्थानीय माटाकै भाँडा खोज्छन् । ‘सेरामिक्स पनि माटाकै विधि हो, चिल्लो बनाउने प्रक्रिया मात्रै फरक,’ उनले भने, ‘सेरामिक्सका भाँडा बनाउन माटोमा सेरामिक ग्लेज हालेर चिप्लो बनाउनुपर्छ ।’

‘चाखा’को सट्टा इलेक्ट्रिक हिवल

संस्कृतिविद् ओम धौभडेलका अनुसार संस्कृत भाषाको कुम्भकारबाट नै पहाडमा माटोको काम गर्नेहरूलाई कुमाले, भक्तपुर नगरकालाई कुम्भ, थिमिकालाई कुम्भाया र तराईकालाई कुम्हार भन्ने गरिएको हो । भक्तपुरको पाँचतले मन्दिरको माथिल्लो टोलका प्रजापतिलाई सिज्या र तल्लो टोलकालाई हाकुज्या भन्ने गरिन्छ ।

सिज्याहरूले खैरो माटो प्रयोग गरेर दही जमाउने कतारो र फेसनेबल खालका सामग्री बनाउने गर्छन् भने हाकुज्याहरूले कालो लस्सादार माटोबाट खुत्रुके, नानी, घैंटोलगायत भाँडा बनाउने गर्छन् । पहिले काठको ठूलो चाखा घुमाएर भाँडा बनाइन्थ्यो, अहिले त्यो भक्तपुरमै नगण्य मात्रामा पाइन्छ । नयाँ पुस्तालाई चाखा घुमाएर भाँडा बनाउन आउँदैन । इलेक्ट्रिक हिवल प्रचलनमा आएको छ ।

४१ वर्षीय मोहन प्रजापतिका अनुसार अहिले माटोलाई प्लग मेसिनमा राखेर पेलिन्छ । त्यसपछि माटोमा भएका ढुंगाहरूलाई हातैले मुछेर निकालिन्छ । यो क्रम दुई घण्टा चलेपछि उनीहरू इलेक्ट्रिक हिवलको प्रयोग गर्छन् ।

अहिले धेरैजसोले इलेक्ट्रिक हिवल नै प्रयोग गर्छन् । ‘चाखा गह्रौँ हुन्छ, मिहिनेत पनि धेरै पर्छ । बेलाबेलामा घुमाइरहनुपर्दा गाह्रो हुन्छ,’ उनले भने, ‘इलेक्ट्रिक हिवलमा बसीबसी हजारौं सामान छिट्टै बनाउन सकिन्छ ।’

चाखा चलाएरै माटोको भाँडो बनाएका ८० वर्षीय रामगोविन्द प्रजापतिका अनुसार पहिलेको तुलनामा अहिले निकै कम भाँडाहरू बन्ने गरेका छन् । ‘सबैलाई फाइदाको काम मात्रै गर्नु छ अहिले । समयको फाइदा, पैसाको फाइदा खोजे जसले पनि । पुरानो प्रविधि र मौलिकताको कसैलाई पर्वाह छैन, सीपको कदर पनि छैन,’ उनले नेपाल भाषामा गुनासो गरे, ‘अहिले त समय नै लोभी भयो ।’

भएन सीप हस्तान्तरण

पुरुषहरू माटोको भाँडो बनाउने र महिलाहरूचाहिँ त्यसको पिँध बाक्लो भयो भने बालुवा हालेर प्वेउ गर्ने, रंगाउने र सुकाउने काम गर्छन् । ५८ वर्षे सत्यलक्ष्मी प्रजापति बुझ्ने उमेरको भएदेखि यस्तै काम गर्दै आइरहेकी छन् ।

उनका पति अहिले ७५ वर्षका भए । पतिले काम गर्न सकुन्जेल धेरै थरिका भाँडा बनाउँथे । सत्यलक्ष्मी त्यसैलाई मिलाउने र सुकाउने गर्थिन् । तर पतिले काम गर्न नसक्ने भएपछि उनका छोराले खुत्रुकेबाहेक अरू बनाउन जानेनन् । अहिले सत्यलक्ष्मी दिनहुँ आफ्नो मिहिनेत र पसिना भरेर खुत्रुके टाल्छिन् ।

बुबाको सीप छोराले नलिएकोमा उनी दु:खी छन् । अहिले उनका छोराले चारवटा साइजका खुत्रुके बनाउँछन् । ‘अहिले त माग पनि खुत्रुकेकै बढी छ,’ उनले भनिन्, ‘पानी पर्‍यो भने दिनको १०, १२ वटा, परेन भने दिनको सयवटासम्म बनाउन सक्छ छोराले । तीन जनाको परिवार यसै पेसाले धानिरहेको छ ।’

सत्यलक्ष्मीको परिवार महिनामा ३० देखि ४० हजारसम्म कमाउँछ । खुत्रुकेमा रातो रंग लगाउनका लागि भने उनीहरू अचेल रातोमाटोको सट्टा बजारमा पाइने केमिकल प्रयोग गर्छन् । यसले खुत्रुकेको बाहिरको माटोमा भएको बालुवा निकाल्ने गर्छ ।

यसरी बनाएको खुत्रुके दुई दिन घाममा सुकाइन्छ । ती स्थानीय बजारमै बिक्री हुन्छन् । झरी परेका बेला पर्यटक कम आउजाउ हुने हुँदा कमाइ पनि कम हुने बताइन् सत्यलक्ष्मीले ।