बिमस्टेक राष्ट्र र नेपालको आर्थिक सम्बन्ध : तुई तिहाइ ब्यापार घाटा, २२ प्रतिशत लगानी, एक तिहाइ पर्यटक

गतवर्ष विश्वभरबाट आएका पर्यटकमध्ये एक तिहाइ मात्रै यी मुलुकका हुन् । यी सबै सूचकमा छिमेकी भारतको हिस्सा बढी छ । सन् २००४ मा सदस्य बनेको नेपालले लगानी र पर्यटन आकर्षणका योजना र व्यापारिक क्षमता बढाउन नसक्दा यो मञ्चबाट खासै लाभ लिन सकिरहेको छैन ।

भन्सार विभागका अनुसार गत वर्षको ११ खर्ब ६२ अर्ब व्यापार घाटामध्ये करिब ६८ प्रतिशत हिस्सा बिमस्टेकका ६ राष्ट्रसँगको हो । कुल निर्यातमध्ये ५९ प्रतिशत नेपाली वस्तु तथा सामग्री बिमस्टेक राष्ट्रमा गएको छ । केही समयअघि राष्ट्र बैंकले गरेको अध्ययनअनुसार करिब २२ प्रतिशत मात्रै विदेशी लगानी बिमस्टेक राष्ट्रबाट भित्रिएको छ । हालसम्मको १ खर्ब ३७ अर्ब ६७ करोड ८४ लाखको वास्तविक विदेशी लगानीमध्ये २९ अर्ब ९१ करोड २६ लाख रुपैयाँ मात्रै बिमस्टेक राष्ट्रको हो । नेपालसहित बिमस्टेक सदस्य राष्ट्रहरूमा बंगलादेश, भारत, श्रीलंका, थाइल्यान्ड, म्यानमार र भुटान छन् ।

क्षेत्रीय मुद्दाहरूमा काम गर्ने गरी सन् १९९७ मा स्थापना भएको बहुपक्षीय प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोगका लागि बंगाल खाडीको प्रयास (बिमस्टेक) को हाल नेपाल अध्यक्ष छ । अध्यक्ष राष्ट्र भएकाले आगामी १४ र १५ गते चौथो शिखर सम्मेलन काठमाडौंमा हुँदै छ । योजना, अर्थ र परराष्ट्रविद्हरूले यो अवसरमा व्यापार, लगानी, पर्यटनलगायत क्षेत्रमा नेपालले लाभ उठउने गरी काम गर्नुपर्ने सुझाव दिँदै आएका छन् ।

‘अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा अहिले पनि हाम्रा लागि धेरै सुविधा छन्,’ बिमस्टेक राष्ट्रहरूबाट नेपालले फाइदा लिन नसकेको उल्लेख गर्दै योजना आयोगका पूर्वउपाध्यक्ष स्वर्णिम वाग्लेले भने, ‘आन्तरिक क्षमता नभएका कारण नेपालले धेरै फाइदा लिन सकिरहेको छैन । त्यसैले पहिले हाम्रो आफ्नै क्षमतामा सुधार हुनुपर्छ ।’ वाग्लेका अनुसार अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा धेरै सुविधा पाउनेमा नेपाल प्रमुख पाँच मुलुकको सूचीभित्र पर्छ । ‘त्यसकारण बिमस्टेक राष्ट्रहरूसँग सुविधाका लागि हामीले धेरै बार्गेनिङ गरिरहनुपर्ने छैन,’ उनले भने ।

यो सम्मेलन र आगामी दिनमा बिमस्टेकमार्फत नेपाललाई दक्षिण एसिया र पूर्वी एसियासँग जोड्ने र सेवा क्षेत्रबाट फाइदा लिन ध्यान दिनुपर्ने वाग्लेले बताए । ‘सार्कसँगसँगै बिमस्टेकलाई पनि अघि बढाउनुपर्छ । बिमस्टेक राष्ट्रहरूसँग सेवा क्षेत्रको फाइदा उठाउन सकिन्छ,’ उनले भने, ‘विशेषगरी ऊर्जा, पर्यटन, यातायात र कनेक्टिभिटीमार्फत ।’पर्यटनभित्र बुद्धिस्ट सर्किटलाई जोड दिनुपर्ने उनको सुझाव छ । परराष्ट्रमन्त्री प्रदीप ज्ञवालीले शुक्रबारको पत्रकार सम्मेलनमा बुद्धिस्ट सर्किटलाई नेपालले विशेष जोड दिने बताएका थिए । उनका अनुसार यसका लागि धेरैजसो राष्ट्रसँग छलफल पनि भइरहेको छ ।

लगानी आकर्षित गर्न द्विपक्षीय सम्झौताहरू गर्नुपर्ने वाग्लेको जोड छ । लगानीका लागि अनिवार्य सर्तजस्तै मानिने द्विपक्षीय लगानी प्रवद्र्धन तथा संरक्षण सम्झौता (बिप्पा), दोहोरो करमुक्ति सम्झौता (डीटीए) बिमस्टेक राष्ट्रमध्ये धेरैजसोसँग भएकै छैन । पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईको पालामा भारतसँग बिप्पा सम्झौता भएको थियो । तत्कालीन उनकै पार्टी माओवादीका नेताहरूको विरोध र सर्वोच्च अदालतको आदेशले बिप्पा कार्यान्वयनमा आउन सकेन । त्यसको सट्टा भारतले द्विपक्षीय लगानी सन्धि (बीआईटी) को प्रस्ताव गरेको छ । बाँकी पाँच मुलुकसँग बिप्पा सम्झौता नहुनुले पनि बिमस्टेक राष्ट्रका लगानीकर्ताका लागि नेपाल आकर्षक लगानी गन्तव्य बन्न सकेको छैन ।

डीटीए भने बिमस्टेकका तीन राष्ट्रहरूबीच भएको छ । भारत, थाइल्यान्ड र श्रीलंकासँग नेपालको दोहोरो करमुक्ति सम्झौता छ । ‘वाणिज्य सन्धि गरेर मात्रै लगानी आउँदैन । द्विपक्षीय लगानी सम्झौताहरू पनि गर्नुपर्छ,’ वाग्लेले भने, ‘बिमस्टेक राष्ट्रहरूबीच यस्ता सम्झौता सामूहिक रूपमा गर्दा राम्रो हुन्छ । यो पटकको बैठकमा नेपालले यसैमा जोड गर्नुपर्छ ।’

गत साता परराष्ट्रमन्त्री ज्ञवालीले सरोकारवालासँग बिमस्टेक बैठकबारे छलफल गर्दा धेरैजसोले लगानी, व्यापारमा नेपालले फाइदा लिने गरी अघि बढ्न सुझाएका थिए । बिमस्टेकको १४ प्रमुख प्राथमिकता तथा कार्यक्षेत्रहरूमा आतंकवादविरुद्धको सहकार्य, सामाजिक, सांस्कृतिकसहित व्यापार, लगानी, पर्यटन र ऊर्जा हो । यी क्षेत्रमा नेपालले फाइदा लिन सामूहिक तथा नेपाल सरकारका तर्फबाट छुट्टै रणनीति देखिँदैन ।

व्यापार, लगानी र पर्यटनका क्षेत्रमा लाभ लिने गरी आगामी १४ र १५ मा हुने बिमस्टेक शिखर सम्मेलनमा द्विपक्षीय छलफल गर्ने परराष्ट्रमन्त्री ज्ञवालीले बताए । ‘राष्ट्रप्रमुखहरूसँग लगानी, व्यापारबारे द्विपक्षीय कुरा स्पष्टसँग गर्नेछौं,’ शुक्रबार आयोजित पत्रकार सम्मेलनमा ज्ञवालीले भने, ‘नेपाललाई छिमेकभन्दा अलि पर दक्षिण पूर्वी एसियासम्म जोड्न चाहन्छौं । बिमस्टेकबाट हामीले बढीभन्दा बढी लाभ लिन सक्छाैं भनेर सोचिरहेका छौं,’ उनले भने, ‘लगानी र व्यापार बढाएर, पर्यटकहरू भित्र्याएर, हाम्रा कनेक्टिभिटीमार्फत हाम्रो अर्थतन्त्रलाई जोडेर फाइदा लिन प्रयत्न गर्नेछौं ।’