मेलामय मिथिलाञ्चल

हरेक वर्ष वैशाख २ गते एक दिनमात्र मेला लाग्ने ऐतिहासिक एवं धार्मिकस्थल महिसोथा, पकडिया गढ, ब्राम्हण गोर्छारी र पतारी पोखरीमा सिरहा, सप्तरी, उदयपुर, धनुषा र भारतका विभिन्न स्थानबाट हजारांै श्रद्धालुको घुइँचो लागेको छ । ती स्थानमा राजा सलहेस गाथासँग जोडिएका पात्रहरूको हात्तीमा सबार मूर्ति देख्न पाइन्छ ।

श्रद्धालुले धार्मिक एवं ऐतिहासिक ती स्थलमा भाकल पूरा भएपछि भान्टा, परेवा र बोका बली दिन्छन् । राजा सलहेस मूलतm दुसाध जातिका कुल देवता मानिने भए पनि सबै जातजातिका लागि पुजनीय मानिन्छन् ।

मिथिला क्षेत्रमा देखाइने लोकनाचहरूमा राजा सलहेसको वर्णन गरिएको पाइन्छ । मिथिला संस्कृतिका लोकगाथाका नायकहरूमा सलहेसको नाम अग्रणी छ । सलहेस एकै दिनमा मानिक दहमा नुहाउने, फूलबारीमा फूल टिप्ने, सिल्हट अखाडामा कुस्ती खेल्ने, सलहेसगढमा कुलदेवीको पूजा गर्ने र प्रजाको पीरमर्का सुन्ने गरेको किंवदन्ती छ । विसं १३२५ मा सिरहाको महिसोथा राज्यका राजा सलहेस र उनकी प्रेयसी मालिनीबीचको प्रेम विवाहका लागि प्रसिद्ध सलहेस फूलबारीमा नव वर्षका दिन मेला लागेको थियो । सलहेसलाई साक्षी राखी प्रेमविवाह गर्दा दाम्पत्य जीवन सफल हुने जनविश्वास छ ।

ती ऐतिहासिक मन्दिरमा साँचो मनले भाकल गरे मनोकामना पूरा हुने जनविश्वास छ । नि:सन्तानहरू सन्तान प्राप्तिका लागि, दीर्घरोगीहरू सुस्वास्थ्यका लागि सलहेसको पूजा गर्छन् । आफ्नो मनोकामना पूरा भएमा सलहेसलाई पाठीको बली दिने र कागजको छाता चढाउने परम्परा छ ।

धुमधाम मनाइयो
जनकपुर (कास)– नयाँ वर्षको आगमनसँगै धनुषा, सप्तरी, महोत्तरीका दुसाधबहुल गाउँका बासिन्दाले मनाउँदै आएको सलहेस जयन्ती यसवर्ष पनि धुमधामका साथ मनाइएको छ । सलहेस दुसाध जातिका देवता हुन्् । मिथिलाञ्चलमा सलहेसलाई लोक देवताका रूपमा मान्ने गरिन्छ ।

सलहेस मिथिलाञ्चलका लोकप्रिय लोकनायक थिए । सलहेस जयन्तीका अवसरमा धनुषाको नरहिया, अकौरा, झिझा, बघचौडासहितका गाउँमा विशेष पूजाआजा र नाच आयोजना गरिएको छ ।

सलहेस जयन्तीको पूर्वसन्ध्यामा सिरहाको पतारीस्थित फूलबारीमा रहेको हारमको रूखमा फुल्ने दुर्लभ सुनाखरीको फूललाई सलहेस र उनकी प्रेमिका मालिन दिदीबहिनी बीचको प्रेमको प्रतीकका रूपमा व्याख्या गरिन्छ । फूलबारीमा मालिन मन्दिरका पुजारी इन्द्रदेव सिंहले भने, ‘हारमको रूखमा प्रत्येक वर्ष वैशाख १ गते फुल्ने सुनाखरी फूलको माला सलहेस र मलिनियाबीचको प्रेमको साइनो हो ।’ सलहेसको पूजा लोकपरम्परा अनुसार गर्ने चलन छ । झाइल, मृदंगको मधुरो तानमा महराई गाइन्छ । भगताहरू आफूमाथि विभिन्न देवी देवताको बास रहेको स्वाङ पार्छन् र कारिणी (याचक) हरूलाई मनवाञ्चित आशीष दिन्छन् । यस अवसरमा कुस्ती, लाठी खेल तमासा गर्ने चलन छ ।

सामाजिक रूपले उपेक्षित दुसाध समुदायको एक शाखा सलहेसलाई र अर्को शाखा चोहरमललाई आफ्नो देवता मान्ने गर्छन् । सलहेस पन्थीहरू खेतीपातीसँगै अन्य व्यवसाय गरेर जीवनयापन गरे पनि चुहरमलका पक्षधरको प्रमुख पेसा चोरी मानिन्छ । यद्यपि अचेल चोरी कुनै जाति विशेषको पेसा रहेन । सलहेस गाथामा वर्णन भएअनुसार सलहेस सुन्दर, बलवान र सुदर्शन पुरुष थिए । उनको रूप र गुणमाथि मोहित तत्कालीन राजकुमारीले विवाहित सलहेससँग प्रेम गर्न थालेकी थिइन् । यस अतिरिक्त मलिनिया बहिनी पनि उनीमाथि लठ्ठ थिइन् । सलहेस जयन्तीका अवसरमा माटोको आकर्षक प्रतिमा निर्माण गरिन्छ, जहाँ सलहेससँगै चुहरमल, मलिनियाको प्रतिमा हुन्छ ।

मुलुकमा झन्डै साढे ३ लाख जनसंख्या रहेको दुसाध जाति हजरा, साही, सिंह, विहंगम, पासमान, दुसाध, पासी, रञ्जन, रोशन आदि थरमा विभाजित भएकै कारण जनगणनामा सही तथ्यांक आउन नसकेको पूर्वमन्त्री विश्वेन्द्र पासमानले बताए । उनका अनुसार मध्यकालमा सुरुङ खन्ने कला दुसाध जातिमा मात्र थियो । दुई दशकअघिसम्म मिथिलाञ्चलमा सुरुङ (शैन) खनेर चोरी गर्ने चलन थियो । सलहेस गाथामा वर्णन भएअनुसार चुहरमलले भारतको पटना नजिकको गंगाको मोकामा घाटबाट मोरङ (हाल विराटनगर) सम्म सुरुङ खनेको वर्णन छ ।

‘मिथिलाका सपूत’
सलहेस जयन्तीको पूर्वसंन्ध्यामा बिहीबार साहित्यकार रामभरोस कापडि ‘भ्रमर’ लिखित ‘मिथिलाक सपूत : राजा सलहेस’ नामक पुस्तक सार्वजनिक गरिएको छ । प्रदेश २ का प्रमुख रत्नेश्वरलाल कायस्थले पुस्तकको लोकार्पण गरेका हुन् । भोर नामक गैरसरकारी संस्थाले सञ्चालन गरेको ‘मिथिलाको संस्कृति, सम्पदा तथा कला संरक्षण संवद्र्धन अभियान’ अन्तर्गत प्रकाशन गरिएको उक्त पुस्तकको लोकार्पण समारोहलाई सम्बोधन गर्दै प्रदेश प्रमुख कायस्थले सलहेस तथा दीना भद्री लगायतका मिथिलाका लोकनायकहरूको जन्मस्थल, कर्मस्थल तथा उनीहरूको गाथालाई संरक्षण संवद्र्धन गर्न प्रदेश सरकार प्रतिबद्ध रहेको बताए । उनले प्रदेश सरकारले प्रस्तुत गरेको नीति तथा कार्यक्रममा समेत लोकगाथा, लोकनायक तथा प्रदेशभित्रका धार्मिक, सांस्कृतिक एवं पर्यटकीय क्षेत्रको संरक्षण, संवद्र्धनलाई विशेष महत्त्व दिएको बताए । मैथिली भाषामा लेखिएको पुस्तकमा कापडीले सलहेसको जीवनसँग सम्बद्ध विभिन्न पक्षलाई उजागर गरेका छन् ।