विश्व हेर्ने अर्थ–राजनीतिक दृष्टि

द राइज एन्ड
फल अफ नेसन्स
(फोर्सेस अफ चेन्ज इन पोस्ट क्राइसिस वल्र्ड)
लेखक : रूचिर शर्मा
पेनगुइन र्‍यान्डम हाउस, यूके २०१६
मूल्य : २५ पाउन्ड

पुस्तकमा शर्माले २५ वर्षको अवधिमा विभिन्न मुलुकको अध्ययन भ्रमणका क्रममा शासक, लगानीकर्ता, बैंकर्स, उद्यमी र साधारण नागरिकसँग भएका अन्तरक्रिया र आफ्ना अनुभव समावेश गरेका छन् जुन यसको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । विश्वमा प्रभुत्व जमाएको मोर्गन स्ट्यानलेको प्रमुखहरूमध्येका एक भएकाले लेखकको पहुँच उदीयमान अर्थतन्त्रका राष्ट्रप्रमुख, अर्थमन्त्री, उद्योगपति, उद्यमी तथा अन्य प्रभावकारी व्यक्तिहरूसँग हुनु स्वाभाविक हो । उनको अभिरुचि किसान, साना व्यापारीदेखि बटुवासम्म छ । आफ्ना अभिव्यक्तिलाई उनले अर्थशास्त्रको नियमअनुरूप पुस्ट्याएका छन् उनले । जसले गर्दा पुस्तक पट्यारलाग्दो सैद्धान्तिक वर्णनभन्दा व्यावहारिक छ । लेखकले आफ्नो बुद्धि र विवेकको प्रचुर उपयोग पुस्तकमा गरेका छन् ।
बारम्बार अफ्रिकी सफारी क्याम्पहरू भ्रमण गर्ने प्रकृतिप्रेमी पनि हुन् शर्मा । आर्थिक सही सूचकहरूको पहिचानका निमित्त प्रकृतिमा बिहानीको चकमन्न सुनसान अवस्थामा हुने त्रास र सूर्य उदय भएपछिको आनन्दमा पाइने सन्देश ग्रहण गर्ने क्षमता मुलुकहरूको आर्थिक धरातल मापनका निमित्त आवश्यक पर्ने वर्णन पुस्तकको सुरुआतमै गरेका छन् लेखकले । पुस्तकमा आर्थिक मन्दीका कारणहरूको खोजी र तिनको छोटो र दूरगामी प्रभावका बारेमा गहिराइमा पुगेर अध्ययन गरिएका उद्धरण प्रस्तुत गरिएको छ । सञ्चार माध्यमहरूमा अत्यधिक महत्त्व पाउने आर्थिक समाचारहरूका आधारमा लगानीकर्ताहरूले लगानी गन्तव्य छनोट गर्ने प्रक्रियामा भएका उत्ताउलोपनाहरूको चिरफारसमेत गरिएको छ ।
पुस्तकमा उदीयमान अर्थतन्त्रहरूका विषयमा नयाँ सोच तथा तिनको आधारस्तम्भबारे विस्तृत प्रस्तुति छ । लेखकले समकालीन आर्थिक स्थितिलाई दुई खण्डमा विभाजन गरी विश्व आर्थिक संकट (सन् २००८–९) पूर्व र त्यसपश्चात्को स्थिति विश्लेषण गरी निष्कर्ष प्रस्तुत गरेका छन् । आफ्नो अनुभव र विवेकको उपजका रूपमा उनले १० सूत्रहरूको निर्माण गरेका छन् । र, त्यसका आधारमा राष्ट्रहरूको आर्थिक उतारचढावको वर्णन, विश्लेषण र तिनको लगानी भविष्यका विषयमा निर्णय गर्ने सहज विधि अथवा नाडी छाम्ने उपायहरू पनि प्रस्तुत गरेका छन् ।
शर्माले निचोड निकालेका छन्— सन् २००८–९ को वित्तीय र आर्थिक संकटले गर्दा नै विकसित राष्ट्रहरूलाई संकीर्ण र स्वार्थी तुल्याएको हो । जसले गर्दा भूमण्डलीकरण प्रक्रियाको गति धीमा मात्र नभएर पछाडि धकेलिने क्रमले निरन्तरता पाएको हो । परिणामस्वरूप विकसित मुलुकहरूबाट उदीयमान अर्थतन्त्रमा हुने लगानी राशिमा गिरावट निम्तिएर विश्व व्यापार खुम्चिँदै गएको हो । लेखकका अनुसार सन २००७ पूर्व ६० भन्दा बढी राष्ट्र वार्षिक ७ प्रतिशत उच्च आर्थिक वृद्धिदर हासिल गर्न सफल भएका थिए । तर सन् २००८ पश्चात् उक्त दर हासिल गर्न केवल नौ राष्ट्र मात्र सफल भए । जसमध्ये सबैभन्दा ठूलो अर्थतन्त्र भारतको हो भने दोस्रो इथियोपिया ।
उच्च आर्थिक वृद्धिदरबाट प्रभावित भएर धेरै स्थापित अर्थशास्त्रीले निष्कर्ष निकालेका थिए कि विकासशील राष्ट्रहरूले हासिल गरेको आर्थिक उन्नति दरले भविष्यमा निरन्तरता पाउनेछ । त्यही आधारमा विकसित र विकासशील मुलुकहरूबीचको आर्थिक असमानताको निकट भविष्यमा न्यूनीकरण हुने उनीहरूले भविष्यवाणी गरेका थिए । सन् २००८–९ को आर्थिक संकटले त्यस्ता भविष्यवाणीलाई गलत साबित गर्‍यो । विश्वमा आएको मन्दीका कारण कच्चा पदार्थहरूको मागमा अप्रत्याशित गिरावट आयो । कच्चा पदार्थहरूको निर्यात व्यापारमा निर्भर अर्थतन्त्रहरू 
जस्तै : रूस, ब्राजिल, दक्षिण अफ्रिका आदि मुलुकले अझै पनि आफ्नो अर्थतन्त्रलाई संकटबाट निम्त्याएको प्रभावबाट मुक्त तुल्याउन सकेका छैनन् । आर्थिक संकटको प्रभावबाट मुक्ति पाउन धेरै विकासशील राष्ट्रले अझै केही वर्ष कुर्नुपर्नेछ ।
लेखकको मतमा कुनै पनि मुलुकले निरन्तर अत्यधिक उच्च वृद्धिदर धेरै वर्षसम्म हासिल गर्न सक्दैन । उथान र पतनको यात्रन अविरल चलिरहन्छ । अर्थतन्त्रको नियम हो उच्च दरले नै मन्दीको बीजारोपण गरेको हुन्छ । त्यसकारण अर्थतन्त्रले जति–जति उच्च वृद्धिदर हासिल गर्दै अगाडि बढ्छ त्यति नै छिटो आर्थिक संकट निम्तिन्छ । आर्थिक संकटको प्रभाव विश्वव्यापी हुन्छ । यस अर्थमा तिनले चीनको अर्थतन्त्र निकट भविष्यमा संकटग्रस्त हुने अड्कल काटेका छन् । सन् १९७० यता विश्वमा पाँच ठूला आर्थिक मन्दीहरू भए जसको सुरुआत अमेरिकाबाट भएको थियो । अब हुने विश्व आर्थिक संकट चीनबाट सुरु हुने निष्कर्ष उनले निकालेका छन् ।
शर्मा लामो दूरीको आर्थिक प्रक्षेपण गर्ने कार्यलाई मूर्खताको संज्ञा दिन्छन् । उनको तर्क छ— अर्थतन्त्रलाई प्रभाव पार्ने संकटहरूको अड्कल गर्नु अत्यधिक कठिन र जटिल हुन्छ । यस सन्दर्भमा उनले राष्ट्रसंघीय जनसंख्या प्रक्षेपणलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । जसअनुसार सन् २०५० मा विश्व जनसंख्या ९.७ अर्ब पुग्ने प्रक्षेपण गरिएको थियो । विश्व जनसंख्या वृद्धिदर दुई प्रतिशत प्रतिवर्षका आधारमा उक्त प्रक्षेपण गरिएको थियो । तर स्थितिविपरीत छ । सन् १९५० पश्चात् २ प्रतिशतको जनसंख्या वृद्धिदर भएका राष्ट्रहरूको संख्या अत्यधिक थियो तर 
शताब्दीको अन्तपश्चात् २ प्रतिशत जनसंख्या हुने राष्ट्रहरूको संख्या औंलामा गन्न सकिन्छ । विश्व जनसंख्या वृद्धिदरबाट पीडित हुने अनुमानको साटो क्रियाशील जनसंख्याको अभाव खड्किएर आर्थिक उन्नतिमा बाधा पुगेको छ । लेखकको विचारमा ५ देखि १० वर्षभन्दा लामो अवधिको प्रक्षेपण असान्दर्भिक र अर्थहीन हुन्छ ।
शर्माले अर्थतन्त्रको नाडी छाम्न औचित्यसहितका १० सूत्र निर्माण गरेका छन् । जसको आधारमा सफल लगानी गन्तव्य राष्ट्र छनोट गर्न सहज हुन सक्दछ । ती दस सूत्रका आधारमा उनले मुलुकहरूलाई लगानी गन्तव्यको हिसाबले तीन वर्गमा विभाजन गरेका छन्— उत्कृष्ट, औसत र निम्न कोटिका । उनका दस सूत्रहरू हुन् : (१) जनसंख्या (२) सुधार कार्यको शृंखला (३) असल र खराब अर्बपतिहरू (४) राज्य सञ्चालन स्थायित्व (सुशासन) (५) भौगोलिक स्थिति (६) औद्योगक अवस्थाले पाएको प्राथमिकता (७) प्याजको भाउ (८) सस्तो राम्रो सिद्धान्तमा आधारित मौद्रिक नीति (९) ऋण (व्ययभार) र (१०) सञ्चारमाध्यममा हुने प्रचारप्रसार ।
लेखकले दक्षिण एसियाका विषयलाई भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका र बंगलादेशमा सीमित राखेका छन् । भारत र पाकिस्तानलाई उनले लगानीका हिसाबले उत्कृष्ट गन्तव्य ठहर गरेका छन् । नेपालको बारेमा उनी मौन छन् । सायद विश्वका सबै राष्ट्र घुमेर अध्ययन गर्ने फुर्सद अभावले होला । अर्को कारण हामी अझै अन्तर्राष्ट्रिय वैदेशिक लगानी गन्तव्य राष्ट्रहरूको सूचीमा पर्न नसकेकाले पनि हुन सक्दछ । यथार्थ के पनि हो भने आखिर वैदेशिक लगानी बढाउने कार्यलाई नेताहरूले आफ्नो ओठमा मात्र सीमित राखेका छन् । राजनीतिक लुछाचुँडी र भागबन्डामा राष्ट्रिय स्रोत र साधनको दोहन चुलिएको हाम्रो राजनीतिक माहोलमा कुन लगानीकर्ता अग्रसर हुने ? सुशासनको चरम अभाव र ट्रेड युनियनको वर्चस्व भएको मुलुकलाई लगानीको गन्तव्यका रूपमा चर्चा गरिएन भनेर चित्त दुखाउने अवस्था हाम्रो छैन । कुनै दिन निश्चय पनि नेपाली अर्थशास्त्रीहरूले शर्माका सूत्रहरूको प्रयोगबाट हाम्रो राष्ट्रको वर्गीकरण गर्नेछन् । र, हाम्रो देश अन्तर्राष्ट्रिय लगानी गन्तव्यमा कुन कोटिमा पर्दछ त्यो पत्ता लगाउनेछन् ।
अर्थ–राजनीतिका विषयमा लेखिएका पुस्तकहरू प्राय:जसो पट्यारलाग्दा हुन्छन् । त्यस दृष्टिमा यो पुस्तकलाई अपवाद नै मान्दा हुन्छ । लेखकले जटिल विषयहरू जस्तै : आर्थिक असमानता, मूल्य अभिवृद्धि र मौद्रिक नीति, आर्थिक वृद्धिदर आदिलाई समेत सरल भाषामा रोचक ढंगबाट प्रस्तुत गरिदिएका छन् । यो समीक्षकजस्तो लगानीका विषयमा पटक्कै अभिरुचि नराख्ने व्यक्तिका निमित्त पनि पुस्तक उपयोगी छ । विकास प्रक्रियाको उतारचढाव र आर्थिक संकटहरूका विषयमा जान्न पुस्तकले सघाउँछ । अर्थ–राजनीतिका विषयमा अभिरुचि राख्ने जस्तोसुकै शैक्षिक पृष्ठभूमि भएका पाठकहरूका निमित्त पनि यो पुस्तक पठन र मननयोग्य छ । पुस्तकमा समावेश विषय, तिनका औचित्य पुष्टिका निमित्त प्रस्तुत तथ्यांक, विस्तृत विश्लेषण आदिले पुस्तक मोटो र भारी हुन पुगेको छ । त्यसो त अनावश्यक रूपमा कति स्थानमा लेखकले आफ्ना व्यक्तिगत विषयलाई दोहोर्‍याई तेहेर्‍याई प्रस्तुत गरेका छन् । तर पनि समग्रमा पुस्तक विकासविद्, अर्थ–राजनीतिका विद्यार्थी, अनुसन्धानकर्ता र 
प्राध्यापन पेसामा लागेकाहरू र जागरुक नागरिकहरूका निमित्त उपयोगी छ भन्दा यसको विज्ञापन गरेको अर्थ लाग्ने छैन ।

प्रकाशित : भाद्र ३, २०७४ १०:१५