फेरिँदै मिथिला कला

अचेल उनको क्यानभासले रंग फेर्दै छ । चुल्होमा पिरोलिँदै गरेकी महिलाले आमसभामा माइक समाएर भाषण ठोकेको दृश्य उनका चित्रकलाका आकृतिहरू बन्ने गरेका छन् । ‘यो सबै समयको माग हो,’ उनी भन्छिन्, ‘समाज परिवर्तन हुँदै छ भने कलामा पुरानैपन किन जारी राख्ने ?’

त्यसो त मिथिला कला परम्परा र मौलिकताको उपज मानिन्छ । मिथिला क्षेत्रमा खास गरी महिलाले आफ्ना कथा, व्यथा, धर्म र संस्कृतिको नालीबेली चित्रमार्फत देखाउने क्रममा यसको परम्परा सुरु भयो । घरका भित्ता र आँगनमा उत्सवको रूपमा मिथिला चित्र कोर्ने गरिन्थ्यो । झन्डै एक दशकयता भने मिथिला चित्रकलामा आमुल परिवर्तन देखा पर्न थालेको चित्रकार एससी सुमन बताउँछन् । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञसमेत रहेका सुमनसँग झन्डै दुई दशक मिथिला चित्रकलाको अनुभव छ । उनले पनि धेरैपछि मिथिलामा आधुनिकपन ल्याउनुपर्छ भन्ने मान्यता राखेका हुन् ।

समाज आधुनिकतातिर लम्किँदै छ र परम्परागत धारको मर्म मर्न नदिएर प्रस्तुतिमा केही नौलोपन ल्याउनुपर्ने सुमनको ठम्याइ छ । ‘विषयवस्तुको उठानमा मिथिला कला फेरिँदै छ,’ उनी भन्छन्, ‘सेल्फ क्रिएसन देखाउन चेन्ज ल्याउनै पर्छ ।’ प्रतिष्ठानका लोक कला विभाग प्रमुखसमेत रहेका सुमनले अहिलेसम्म ५० हजार रुपैयाँदेखि अढाइ लाख रुपैयाँसम्मका मिथिला चित्रकला बिक्री गरेका छन् । विचार, प्रस्तुति र सिर्जना देखाउन सक्नेले मिथिला कलामा मनग्य आय आर्जन गर्न सकिने उनको दाबी छ ।

सप्तरीकी सुनैना भने कलामा महिला सशक्तीकरणका विषयमा बढी जोड दिने गर्छिन् । उनले यसो गरिरहँदा पहिले र अहिलेका महिलाको अवस्था चित्रमा झल्किने बताइन् । अबको अवस्था घुम्टोमा हराउने छैन । त्यसैले उनले समाज बुझेपछि कलाको विषय छनोटमा रूपान्तरण ल्याउनुपरेको बताउँछिन् । मिथिला कलामा महिला सशक्तीकरणका आकृति कोरेको भएर उनलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरबाट अमेरिकामा ‘कमन ग्राउन्ड अवार्ड द फेस अफ पिस २०१६’ ले पुरस्कृत पनि गरिएको थियो ।

मिथिला कलाको महत्त्व फराकिलो बनाउन र अन्तर्राष्ट्रिय आँखामा पुर्‍याउन आधुनिकीकरण गर्नैपर्ने मिथिला चित्रकारहरू बताउँछन् । तर, उनीहरू परिवर्तनको नाममा मिथिलाको मूलधार भने मार्न नहुने पक्षमा देखिन्छन् । चित्रकार श्यामसुन्दर यादवको काम बेग्लै छ । उनी हरेक पटक मिथिला कलामा नयाँ अभ्यास गर्ने प्रयास गर्छन् । कार्टुन शैलीको आकारमा उनले मिथिला आकृति बढी कोर्छन् ।

अहिले भने उनी ब्ल्याक एन्ड हाइट रंगमा मिथिला कलाको स्वरूप देखाउने जर्मको गर्दै छन् । चम्किला र रंगीचंगी शैलीमा मिथिला कला कोर्ने परम्पराभन्दा भिन्न लाग्छ उनको कलाकृति । ‘ब्ल्याक एन्ड हाइटमा मिथिला चित्र अझै सुन्दर देखिने’ श्यामको धारणा छ ।
अजितकुमार साहले मिथिला कलाको माध्यममै आधुनिक शैली भित्र्याएका छन् । उनी प्राय: जापानबाट ल्याइएको कालो पृष्ठभूमि भएको कागजमा मिथिला कला कोर्ने गर्छन् । विषयवस्तुको नजरमा पनि उनी अरूभन्दा भिन्न देखिन्छन् । घर, समाज र संस्कृतिका कुराभन्दा पनि जीवन दर्शनसँग सम्बन्धित गहकिला विचार उनले मिथिला शैलीकै चित्रमार्फत प्रस्तुत गर्दै आएका छन् ।

मिथकमा मात्रै मिथिला कला केन्द्रित हुन्छ भन्ने परम्परागत धारणालाई अजितका चित्रले फेरिदएको छ । उनी यिनै रूपान्तरित कला प्रदर्शन गर्ने क्रममा थुप्रै देश घुमिसकेका पनि छन् ।

समयसापेक्ष कलाको शैली बदल्नुपर्छ भन्ने मान्यतामा चित्रकार पुनम दास पनि लागिपरेकी छन् । ‘ग्राहकले नयाँ स्वाद चाहन्छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘कला र कलाकार बाँचिरहन रूपान्तरण आवश्यक छ ।’ मिथिला कलाको स्वरूप बदल्न थालेपछि चित्र पनि महँगोमा बिक्री हुन थालेको उनको अनुभव छ ।

‘बजारमा ५ सयको चित्र पनि पाइन्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘मचाहिँ कामअनुसारको दाम लिन्छु । मिथिला कलाबाटै जीवन धानेकी छु ।’