बहिरा व्यक्तिलाई काम पाउनै मुस्किल

निकालिएपछि आफूहरू बेरोजगार भएको, जीविका चलाउन समस्या भएको भन्दै उनीहरू भृकुटीमण्डपस्थित राष्ट्रिय बहिरा महासंघको कार्यालयमा गुनासो पोख्न पुगे ।

बहिरा महासंघबाट सांकेतिक भाषाकी दोभासे कमला भट्टराईले होटल सञ्चालक र गुनासोकर्ता दुवै पक्षसँग बुझिन् । ‘चार महिला र एक पुरुष हुनुहुन्थ्यो, दुई जना श्रीमान–श्रीमती, अरू साथी–साथी हुनुहुन्थ्यो, उहाँहरू गुनासो गर्न आउँदा कोरोनाको बहाना बनाइएको भन्नुभएको थियो,’ उनले भनिन्, ‘सम्बन्धितसँग बुझ्दा हामीले भनेको उहाँहरूले नबुझ्ने, उहाँहरूले भनेको हामीले नबुझ्ने, सुरुमा राख्दा सिक्दै जानुहोला भनेर राख्यौं, सञ्चार गर्न गाह्रो भयो, त्यही भएर राख्न सकेनौं भन्नुभयो ।’ भट्टराईका अनुसार सञ्चार अवरोधकै कारण बहिरा व्यक्तिहरूलाई रोजगारीको अवसर एकदमै न्यून हुन्छ । रोजगारदाताहरू धेरैले सञ्चार समस्या हुन्छ भनेर काम दिन चाहँदैनन् । काम दिनेले काम गर्दै जाँदा सिक्दै जान्छन् भन्ने अपेक्षा राख्छन् तर सोचेअनुसार सञ्चार सम्पर्कमा सुधार नआएपछि बहाना बनाएर निकालिदिन्छन् ।

काम गर्ने क्षमता हुँदाहुँदै पनि सञ्चार अवरोध हुने र रोजगारदाताले दोभाषेको व्यवस्था गर्नुपर्ने हुँदा थप आर्थिक भार पर्ने भएकाले बहिरा व्यक्तिलाई निजी क्षेत्रले काममा नराख्ने गरेको बहिरा महासंघले ०७७ कात्तिकमा प्रकाशन गरेको बहिरा समुदायको अवस्थासम्बन्धी अध्ययनले देखाएको छ । यसैगरी सरकारी सेवामा अपांगता भएका समुदायलाई आरक्षणको व्यवस्था भए पनि बहिरा व्यक्तिहरू सरकारी रोजगारीमा न्यून छन् । रोजगार तथा व्यवसायमा बहिरा पुरुषको तुलनामा महिलाको सहभागिता कम छ । जस्तो डेढ वर्षअघि महासंघले २५ जना बहिरा व्यक्तिमा गरेको पेसागत सर्वेक्षणमा चार जनामात्रै बहिरा महिला रोजगारमा संलग्न रहेको बताएका थिए ।

कृषि, शिक्षण, निजी क्षेत्र, स्वरोजगार, व्यापार, मजदुरी गरी सर्वेक्षणमा राखिएका ६ प्रकृतिका पेसामध्ये निजी क्षेत्र, स्वरोजगार र व्यापारमा १२ जना बहिरा पुरुषको आबद्धता छ तर बहिरा महिला शून्य छन् । यसले के देखाउँछ भने आर्थिक सशक्तीकरण तथा स्वरोजगारको पाटोमा बहिरा महिलाको पहुँच कमजोर छ । ‘बहिरा व्यक्तिलाई उसै पनि रोजगारीका अवसर कम हुन्छन्, महिलालाई झनै कम छन्, कार्यस्थलमा असुरक्षा, अनुदान, पुँजी अभावजस्ता कारणले समग्र महिलाले जस्तै बहिरा महिलालाई चुनौती छन्,’ राष्ट्रिय अपांग महासंघकी उपाध्यक्ष रमा ढकालले भनिन् ।

बहिरा व्यक्तिहरूको रोजगारी अवस्थाबारे अध्ययन गरेका र महासंघमा कार्यक्रम संयोजकका रूपमा कार्यरत शंकरसिंह चैसिरका अनुसार बहिरा महिलाले आफूमाथि हुने लैंगिक तथा यौनजन्य हिंसाका कारण रोजगार र स्वरोजगारका अवसर गुमाइरहेका छन् । उनकै भनाइमा एक बहिरा महिलाले सिलाइकटाइको तालिम लिँदै गर्दा प्रशिक्षक भएर आएका पुरुषले पटक–पटक संवेदनशील अंगमा छुने प्रयास गरेपछि बीचैमा तालिम छोडिदिएकी थिइन् । होटलमा काम गरिरहेकी उनकी एउटी साथीलाई साहुले नै शरीरमा नराम्रो तरिकाले छोइदिने गर्थे । ‘मलाई यस्तो मन पर्दैन’ भन्दा साहुले कामबाटै निकालिदिए । अर्की बहिरा महिलाले काम खोज्न जाँदा रोजगारदाता पुरुषले शारीरिक सम्बन्ध राख्न प्रस्ताव गरे । नमानेपछि काम पाइनन् । ‘यी त मैले अध्ययनमा पाएका, भेट्टाएका तथ्य हुन्, बाहिर आउन नसकेका, ल्याउन, खोतल्न बाँकी थुप्रै छन्, बहिरा व्यक्तिहरूलाई आत्मनिर्भर बन्न नदिने अवरोध गाउँघर, समाज, सहर जताततै व्याप्त छ,’ उनले भने ।

बहिरा व्यक्तिमाथि भएको विभेद एवं सेवा–सुविधा र पहुँचमा अवरोध तथा वञ्चितीकरणसम्बन्धी बहिरा महासंघले एक महिनाअघि सार्वजनिक गरेको रिपोर्टले पनि यो समुदायलाई अन्य नागरिकसरह रोजगारी पाउन मुस्किल भइरहेको अवस्थालाई उजागर गरेको छ । एक वर्षअघि बागलुङको बहिरा विद्यालयमा अध्ययनरत आठ जना विद्यार्थी आफ्नो पूरक परीक्षा दिएर घर फर्किने तरखरमा थिए । सोही समय बागलुङ नगरपालिकामा ढल सरसफाइ तथा व्यवस्थापन गर्नका लागि सफाइ कर्मचारी चाहिएको सूचना बहिरा विद्यार्थीहरूले प्राप्त गरे । परीक्षा सकेर बसेका होमबहादुर तामाङ, खिलबहादुर सुनुवार, मानसिंह थिंङ, किरण राई, भानुभक्त रोकाया, तोपबहादुर बोगटी, निर्मल अधिकारी र साजन थापाले मजदुरी गर्ने निधो गरे । प्रतिव्यक्ति दैनिक आठ सय रुपैयाँका दरले ज्याला पाउने गरी ठेकेदारसँगको सम्झौतामा ढल सरसफाइ तथा व्यवस्थापनको काम पनि थाले ।

बीस दिन काम गरेर ज्याला लिने बेला ठेकदारले पारिश्रमिक दिन आनाकानी गर्दै अर्को दिन आउन भने । बुझ्दै जाँदा आफूसँगै काम गरेका अन्य सुन्ने मजदुरले ज्याला पाइसकेको उनीहरूले थाहा पाए । १०/१२ दिनसम्म पारिश्रमिक माग्दा पनि नपाएपछि उनीहरू पारिश्रमिक उपलब्ध गराउन सहयोग माग गर्दै बागलुङ बहिरा संघमा पुगे । त्यसपछि आठैजना बहिरा युवा र बहिरा संघका प्रतिनिधिले जिल्ला प्रहरी कार्यालय र बागलुङ नगरपालिकाको कार्यालयमा गई उजुरी हाले । यसपछि मात्र उक्त ठेकेदार बहिरा मजदुरको पारिश्रमिक दिन बाध्य भयो । ‘उजुरी गरिसकेपछि बल्ल पारिश्रमिक त पाए तर सम्झौताअनुसार प्रतिव्यक्ति दैनिक आठ सय पाउनुपर्ने ठाउँमा दुई सय रुपैयाँ कम दरमा मात्रै पाए,’ यस घटनाबारे जानकार बहिरा महासंघमा सांकेतिक भाषाका दोभाषे सागर सुवेदीले भने, ‘संविधानले समान कामको समान ज्याला भन्छ तर बहिरा व्यक्तिहरू असमान ज्याला, असमान व्यवहारको शिकार बनाइन्छन् । पहुँचमा भएका, बोल्ने, सुन्ने मानिसहरूले नै शोषण गर्दै आएका छन् ।’

बहिरा व्यक्तिहरूले सुन्न र बोल्न नसक्ने भएकाले सांकेतिक भाषामा मात्रै सञ्चार गर्न सक्छन् । बहिरा व्यक्तिहरूले अरूसित संवाद गर्न सांकेतिक भाषाका दोभाषे आवश्यक पर्छ । यसका लागि बहिरा व्यक्ति र दोभाषेलाई सांकेतिक भाषाको ज्ञान हुनपर्छ तर नेपालमा २०६८ सालको जनगणनाअनुसार कुल जनसंख्या ८० हजार हाराहारी रहेका बहिरा व्यक्तिहरू सबैमा यसको पहुँच छैन । ३० हजार बहिरा व्यक्तिहरूले मात्रै सांकेतिक भाषा प्रयोग गर्न जान्दछन् भने बाँकी ५० हजार बहिरा व्यक्तिहरूले जान्दैनन् । दोभोषेहरू पनि अल्पकालीन तालिम (६ महिने) लिएका, बहिरा व्यक्तिहरूसँग कुराकानी गर्दागर्दै दोभाषे भएका र नियमित काम गरिरहेकाहरू देशभर जम्मा २८ जना मात्रै छन् । यो संख्या देशभरि छरिएर रहेका बहिरा व्यक्तिलाई दोभाषे सेवाका लागि पर्याप्त हुँदैन ।

बहिरा महासंघले ४६ जना बहिरा व्यक्तिहरूलाई सहभागी गराएको सर्वेक्षणमा ५ जनाले मात्रै सञ्चारका लागि दोभाषे सेवा पाएको बताएका थिए । ती पाँच जनाले पनि बहिरा संघका कार्यालयमा मात्रै दोभाषे सेवा पाएका थिए । बाँकी ४१ जनाले अस्पताल, नगरपालिका तथा वडा कार्यालय, प्रहरी कार्यालय, अदालतजस्ता न्यायिक, सरकारी तथा सेवाप्रदायक स्थलहरूमै दोभाषे सेवा नपाएको बताएका थिए । यस्तो अवस्थाको न्यूनीकरण गर्न राज्यका तीनै तह, गैरसरकारी संस्था, निजी क्षेत्रका रोजगारदाता, अपांगता तथा बहिरा व्यक्तिको क्षेत्रमा काम गर्ने संस्थाहरूलाई अवरोध न्यूनीकरणका लागि सचेतना र सकारात्मक विभेद तथा आरक्ष व्यवस्थाका लागि काम गर्नुपर्ने राष्ट्रिय बहिरा महासंघका अध्यक्ष केदारप्रसाद अधिकारीले बताए । ‘बहिरा व्यक्तिहरू बोल्न सक्दैनन्, सुन्दैनन्, बुझ्दैनन्, जान्दैनन् भनेर बेवास्ता गर्न भएन, राज्यले सबै नागरिकलाई समान व्यवहार र अवसर सिर्जना गर्नुपर्‍यो, अरू सबै सरोकारवाला पनि सचेत र संवेदनशील हुनुपर्‍यो, हाम्रो समुदायलाई परनिर्भर होइन आत्मनिर्भर भएर बाँच्न सहयोग गर्नुपर्‍यो,’ उनले भने ।